همشهری آنلاین - مریم قاسمی: عجیب آنکه اگر در چله تابستان که هوا گرم و سوزان است به داخل این یخچال طبیعی بروید از هوای خنک و مطبوع آن لذت می‌برید. این هم جزو راز و رموز شگفت‌آور هنر معماری ایرانی در قرن گذشته است که نگاه مهندسان و کارشناسان معماری خارجی را به خود جلب کرده است.
از فاصله دور، نمای خشت و گلی و کله‌قندی یخچال طبیعی ترشنبه در حاشیه جنوبی تهران خودنمایی می‌کند. این بنای قدیمی ۲۷۰ ساله متعلق به روستای ۸۰۰ ساله ترشنبه است که تا همین ۷۰ سال پیش، برای نگهداری طولانی‌مدت مواد غذایی و همچنین تولید یخ برای فروش به شهروندان در نقاط مختلف تهران استفاده می‌شد.
به گفته اعضای شورای روستای ترشنبه، از زمانی که آب قنات‌ها رو به خشکی رفت، این یخچال کاهگلی کاربرد اصلی‌اش را از دست داد و سال‌ها بومیان روستا از این فضا برای نگهداری دام و طیور استفاده می‌کردند. تغییرکاربری یخچال ترشنبه به طویله، البته به بافت تاریخی آن خسارت جدی وارد کرد. آن زمان که زنگ خطر نابودی این یخچال به صدا درآمد، شورای روستا دست روی دست نگذاشت و با پیگیری مستمر توانست نظر مسئولان سازمان میراث فرهنگی را برای حفظ این بنای تاریخی جلب کند. در نهایت، این یخچال طبیعی در دومین روز بهمن سال ۱۳۸۲ در زمره بناهای باارزش تاریخی قرار گرفت و از سوی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مرمت و بازسازی شد.
روزگار پرکار یخی‌ها
«علی علیخانی»، عضو شورای روستای ترشنبه، به بخش دیگری از تاریخچه شکل‌گیری این روستا اشاره می‌کند و می‌گوید: «طبق اسناد و مدارک موجود، مالک اراضی و زمین‌های ترشنبه فردی به نام دکتر «حسین خان شفاعی» بوده که ۳۰ سال قبل، در ۹۰ سالگی، به رحمت خدا رفته است. حسین خان مدت زیادی ساکن ترشنبه بوده و اوست که نام روستای خودش را ترشنبه گذاشته. بعدها مالکیت اصلی این زمین‌ها دراختیار «منوچهر محمدعلی خان» ۸۵ ساله و «حاج عزیزالله خان» ۹۵ ساله قرار گرفت که از بزرگان روستای ترشنبه هستند.»
«حسن صادقی»، عضو شورای روستای ترشنبه، از کاربری یخچال کاهگلی ترشنبه در گذشته صحبت می‌کند و می‌گوید: «در آن دوران از برق و امکاناتی مثل یخچال خبری نبود. مردم مواد غذایی فاسدشدنی و محصولات کشاورزی را در این یخچال طبیعی ذخیره می‌کردند. تابستان‌ها هم یخ‌های به‌جامانده در یخچال ترشنبه را با گاری به جاده ساوه و محدوده یافت‌آباد می‌بردند و می‌فروختند. به این افراد «یخی» می‌گفتند و در بین آنها، «اصغر یخی» و «داوود یخی» از همه معروف‌تر بودند. در آن روزگار مردم در این یخچال‌ها آب و یخ نیز به مقدار زیاد ذخیره می‌کردند و برای همین می‌توانستند از پس گرمای تابستان برآیند.»
عجیب‌ترین بنای خشت و گلی تهران
زیر بنای یخچال تاریخی ترشنبه، حدود ۲۰۰مترمربع، مساحت کل آن ۴۶۰مترمربع، عمق آن بیش از ۴۰متر و ارتفاع سازه هم حدود ۱۵متر است. این بنا با خشت و گل و به شکل کله‌قند ساخته شده و سقف گنبدی‌اش، عامل خنکی فضای داخل آن است. یخچال۲۷۰ ساله ترشنبه در گذشته‌های نه چندان دور، یعنی تا ۷۰ سال قبل، همچنان فعال بوده و یخ مورد نیاز روستاهای اطراف و بخش‌هایی از تهران را تأمین می‌کرده است. جالب تر اینکه زمان ساخت و پیدایش این یخچال طبیعی قبل از اختراع برق توسط ادیسون و روی کار آمدن کولرهای آبی، پنکه برقی و یخچال بوده است. آب حوضچه کوچک داخل یخچال هم از طریق قنات تأمین می‌شده، اما این قنات امروز خشک شده و یخچال ترشنبه هم دیگر استفاده‌ای ندارد. به گفته قدیمی‌های روستا، در این یخچال کاهگلی، استخر آب بسیار کوچکی قرار داشته که آب از یک راه بسیار باریک به آن وارد و به یخ تبدیل می‌شده است.