همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: محدوده‌ای که امروز به نام میدان و محله حسن‌آباد می‌شناسیم روزگاری باغی سرسبز و دلگشا بود در همسایگی محله سنگلج. تاریخچه حسن‌آباد سرسبز آن روزگار با نام خاندان مستوفی‌الممالک و به عبارت دقیق‌تر، میرزا یوسف مستوفی‌الممالک و فرزندش گره خورده است.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
همایون عبدالرحیمی، تهران‌پژوه، در این‌باره می‌گوید: «شکل‌گیری محله حسن‌آباد به اواخر دوران ناصرالدین‌شاه قاجار برمی‌گردد. میدان حسن‌آباد کنونی و بخش‌هایی از محله‌ای که امروز به نام حسن‌آباد می‌شناسیم جزو باغ‌های میرزا یوسف مستوفی‌الممالک، صدراعظم دوران قاجار، بود؛ محله یوسف‌آباد تهران نیز نام خود را وامدار اوست. میرزا یوسف آشتیانی یا همان یوسف مستوفی‌الممالک دست توانایی در آباد کردن بسیاری از مناطق تهران و تبدیل اراضی بایر و ناهموار به باغ داشت؛ املاکی که بعدها پس از آبادانی، به‌تدریج در دوره‌های مختلف توسعه تهران وارد مناطق شهری شد و اکنون بسیاری از آنها از جمله محله‌های تهران محسوب می‌شوند. برخی از این محله‌ها امروز در محدوده منطقه ۶ قرار دارند، از جمله محله یوسف‌آباد که به نام خود او و نیز محله بهجت‌آباد که به نام دخترش معروف است. محله حسن‌آباد نیز از املاک این رجل سیاسی بود که پس از آبادنی به نام پسرش حسن‌آباد نام گرفت و هنوز به همین نام شناخته می‌شود.»
عبدالرحیمی درباره حدود و ثغور حسن‌آباد می‌گوید: «حسن‌آباد باغی بود در شمال محله سنگلج، یکی از محله‌های کهن و پرجمعیت تهران قدیم. این محله روزگاری از ضلع شمال به قبرستان حسن‌آباد محدود می‌شد؛ همان قبرستان بزرگ تهران که چهره‌های معروفی چون استاد کلهر، میرزا رضای کرمانی، پهلوان خراسانی و... در آن مدفونند. شرق این محله به محدوده کنونی بیمارستان سینا که نخستین بیمارستان به سبک اروپایی ایران است منتهی می‌شد. این محله از غرب به خیابان ولی‌عصر(ع) یا همان محدوده باغ‌شاه می‌رسید.»
میدان حسن‌آباد کنونی در روزهای نخست آبادنی این محدوده، چهارراهی بود در محاصره باغ‌های اطراف. به عبارت دقیق‌تر، پس از فوت میرزا یوسف آشتیانی، باغ وسیع این محدوده به قطعات کوچک‌تر تقسیم و به فروش رسید. درختان انبوه باغ نیز در مسیر توسعه تهران یک به یک جای خود را به خانه‌ها دادند و طولی نکشید که چهارراهی در میان خانه‌ها و درختان باقی‌مانده شکل گرفت.
در سال‌های پایانی دوران قاجار، در محدوده کنونی میدان حسن‌آباد کمتر نشانی از آن باغ وسیع وجود داشت تا اینکه در دوران پهلوی اول، سرتیپ کریم‌آقا بوذرجمهری، شهرداروقت تهران، این چهاررراه را به میدانی مدرن تبدیل کرد. میدان کنونی حسن‌آباد اگرچه نخستین نامش حسن‌آباد بود، اما در طول تاریخ اسامی مختلفی داشته است. عبدالرحیمی می‌گوید: «میدان حسن‌آباد در همان سال‌های نخست شکل‌گیری، به این دلیل که هشت گنبد در چهار سوی خود داشت به "میدان هشت گنبد" معروف شد. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مدتی این میدان را "میدان پهلوی" می‌نامیدند و پس از انقلاب نیز مدتی به نام "میدان ۳۱ شهریور" شناخته می‌شد.»