همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: علیرضا زمانی، تهران‌پژوه، درباره حضور زنان به عنوان تماشاچی در نمایش تعزیه دوران قاجار می‌گوید: «در دوران قاجار حتی زنان دربار نیز محدودیت‌های زیادی برای حضور در عرصه‌ها و فعالیت‌های اجتماعی داشتند، اما ماجرای تعزیه متفاوت بود. حتی در همان دوران هم هرجا تعزیه‌ای برپا می‌شد، زنان به عنوان تماشاچی حضور پررنگ داشتند.»
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
آنها پیش از آغاز محرم جامه سیاه تهیه می‌کردند و با اندکی غذا و یک قالیچه در محل‌هایی که تعزیه برگزار می‌شد حضور داشتند و پای ثابت این نمایش آیینی بودند. نمونه بارز این حضور زنان به عنوان تماشاچی در تعزیه را باید در تکایای عزاداری دوران ناصرالدین‌شاه جست‌وجو کرد.
زمانی در این باره می‌گوید: «در این دوران زنان ناصرالدین‌شاه در تکیه دولت جایگاه مخصوص به خود داشتند. تعزیه معمولا از ظهر آغاز و تا غروب آفتاب ادامه داشت و در تمام این مدت زنان ناصرالدین‌شاه در جایگاه ویژه‌ای که برای آنها تعیین شده بود تماشاچی تعزیه بودند. رسم بر این بود که در هنگام اجرای تعزیه طبقه اول تا سوم تکیه دولت در اختیار زنان اندرونی قرار می‌گرفت. زنان از اقشار مختلف نیز هرجا که تعزیه‌ای برگزار می‌شد با چادر و روبنده تماشاچی تعزیه بودند و از این رو باید گفت تعزیه همواره یکی از صحنه‌های حضور زنان در مراسم آیینی بوده است.»
زنان عهد قجر در برپایی مراسم تعزیه نیز نقش پررنگی داشتند. زمانی ادامه می‌دهد: «زنان دربار در برپایی تعزیه هم نقش داشتند. از جمله انیس‌الدوله، سوگلی ناصرالدین‌شاه، که اهتمام بسیاری به اجرای تعزیه داشت و گفته می‌شود همراه با شکوه‌السلطنه، مادر مظفرالدین‌شاه، بانی مجلس تعزیه بود. در سومین روز از محرم که رسم بود علم شاه را تزیین کنند و به تکیه دولت ببرند، انیس‌الدوله مسئول بستن علم و تزیینات خاص آن بود. همچنان که پیش از او نیز مهدعلیا این مسئولیت را بر عهده داشت. انیس‌الدوله پس از تزیین علم، پای آن می‌ایستاد و شربت پخش می‌کرد.»
کارلا سرنا، جهانگرد ایتالیایی، درباره حضور پررنگ زنان دوران قاجار در این نمایش آیینی آورده است: «انیس‌الدوله علاقه ویژه‌ای به تعزیه داشت و به نظر می‌رسید که حتی با این نمایش مذهبی آشنایی کامل دارد. او همراه با خانم‌هایی که همراهش بودند در جایگاه می‌نشست و از تماشای صحنه‌های متاثرکننده تعزیه بسیار تحت تاثیر قرار می‌گرفت و بر مصائب بزرگان دین خود اشک می‌ریخت.»