نام خلیج فارس در قراردادها و معاهدات منطقه‌ای و بین‌المللی

که ریشه در تاریخ دور و دراز کشور ما دارد و در اسناد تاریخی و بین المللی نیز ثبت گردیده است. در متن همه قراردادهاى تاریخى میان ایران و کشورهاى خارجى و یا میان اعراب و دولت های خارجى، از ابتداى تاریخ مکتوب و به ویژه در چند قرن گذشته، هرجا نامى از پهنه آبى جنوب ایران آمده، در زبان فارسى و عربى با نام‌های خلیج فارس، بحر فارس، بحر عجم و خلیج ایران و در سایر زبان‌های دنیا نیز معادل آنها  به‏کار رفته است.

  نام خلیج فارس در منابع و نقشه‌های تاریخی و اسناد بین‌المللی

بیشتر از 2400 سال به‏طور مستمر در ادبیات مکتوب، نه تنها از سوى اعراب، ترک‏ها و ایرانى‏ها، بلکه در ادبیات جهان بر پهنه آبى جنوب ایران خلیج فارس و معادل های آن اطلاق مى‏شده است و وجود این نام در کتابهای تاریخى و جغرافیایى (300 موردبررسی شده)، و نقشه‌های تاریخى (2000 موردبررسی) و مجموعه اسناد و قراردادها میان ایران، اعراب و سایر کشورها(30 مورد مطالعه شده)، دلیل بارز آن است.

با مراجعه به کتاب «مجموعه عهدنامه‏هاى تاریخى ایران» و یا آرشیو وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران، مشخص مى‏شود که نام خلیج فارس حداقل در 30 عهدنامه تاریخىِ از هزاره اول و دوم میلادى تا نیم قرن قبل بکار رفته است.از جمله  این موارد مى‏توان به عهدنامه‏هاى ذیل اشاره کرد: (1)

1- قرارداد 1622م. (1031ق.) میان شاه عباس و ادوارد کنوک، سفیر بریتانیا و نماینده کمپانى هند شرقى.

2- فرمان کریم‏خان درباره ی اعطاى اختیارات به ویلیام اندروپرایس، حاکم بریتانیا در خلیج فارس (1763 م.).

3- در عهدنامه ی 1809م. (1224 ق.) ایران و انگلیس یا قرارداد جونز، بریتانیا حاکمیت ایران را بر کل خلیج فارس به رسمیت شناخت و متعهد شد کشتى‏هاى انگلیس فقط از نقاطى که دولت ایران اجازه مى‏دهد، حق عبور داشته باشند.

4- در متن فارسى عهدنامه ی 12 ماده‏اى دولت ایران با سرگوراوزلى (سفیر انگلیس) به سال 1227 ق. دارالخلافه طهران، در فصل ششم، بحر قلزم (دریای سرخ )، و در فصل هشتم، بحر العجم و در متن انگلیسی پرشن گلف ذکر شده است.

5- بند نهم متن فارسى عهدنامه ی جیمز موریه و هنرى الیس در دارالخلافه طهران، 1229  ق. (1814م.)  به ترتیب بحر العجم و پرشن گلف ثبت  شده است.

6- در معاهده 1851 م. ایران و انگلیس در خصوص منع تجارت برده در خلیج فارس(خلیج فارس و و پرشن گلف ثبت شده است. ‏

7- در فصل سیزدهم متن فارسى عهدنامه ی صلح ایران و انگلیس، معروف به معاهده صلح پاریس (1857م.) خلیج فارس به‏کار برده شده است.

8- در معاهده ی (1882 م.) منع تجارت برده، عنوان "خلیج ایران " به‏کار رفته است.

9- در عهدنامه تجارت ایران و یونان (1861م.) بند هشتم راجع به تجارت در خلیج فارس است، که در متن فارسی «خلیج فارس» و در متن فرانسه «پرسی گلف» به‏کار رفته است.

10- در عهدنامه ایران و فرانسه 1808 م.(1222ق.) با امضاى ژنرال گاردان و میرزاشفیع نیز این عبارت به‏کار رفته است.

11- در فصل دوم معاهده ایران و اسپانیا (1870م.) در متن فارسى، خلیج فارس، و در متن اسپانیایى، پرسیک گلف به‏کار رفته است.

12- در نقشه‏هاى سرحدى ملحق به پروتکل 1913 م.ایران و ترکیه، خلیج فارس ذکر شده و رود زاب کوچک یا کیالو، با نهر عجم توصیف شده است.

در ده‏ها معاهده ی دیگر نیز عنوان «خلیج فارس» به‏کار رفته که به دلیل طولانى شدن، از بیان آن خوددارى مى‏شود.

در فرامین پادشاهان ایرانى خطاب به حکام محلى خلیج فارس نیز از این پهنه آبى با عنوان خلیج عجم، دریاى ایران و بحر فارس نام برده شده است و در طول تاریخ درهمه ی  کتاب هاى جغرافیایى و تاریخى در سراسر جهان نیز معادل و مترادف‏هایى که صفت ایرانى دارد، آورده شده است.(2 )

از سال 1507 تا 1960م. در همه قراردادها و معاهده‏هایى که پرتغالى‏ها، اسپانیایى‏ها، انگلیسى‏ها، هلندى‏ها، فرانسوى‏ها، بلژیکى‏ها، روس‏ها و آلمانى‏ها با دولت ایران و یا هر کشور و پدیده سیاسى و یا امراى تحت‏الحمایه خود در منطقه امضاء کرده‏اند، در زبان های مختلف، واژه‏هاى مترادف با خلیج فارس را به‏کار برده‏اند. حداقل ده مورد از این‏گونه قراردادها که میان کشورهایى مانند کویت، عربستان، عثمانى، عمان و امارات متصالحه منعقد شده، هم به زبان عربى و هم به زبان انگلیسى، «خلیج فارس» به‏کار رفته، که از جمله آن‌ها مى‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:
 
انگلیسی ها معمولا عادت دارند که نام ها را بصورت کوتاه و مخفف و یا با اولین حرف مانند UK-USA- UN-WF-WB بیان می کنند. در بعضی قراردادهای میان بریتانیا و کشورهای عربی در متن انگلیسی برای سادگی نام خلیج فارس بصورت ناقص بکار رفته اما عرب ها در متن عربی خود امانتداری را رعایت نموده و نام خلیج فارس را بصورت کامل آورده اند. بطور مثال تصویر دو قرار داد روى جلد کتاب" قراردادهای سیاسی و اقتصادی بین امارات ساحل عمان و بریتانیا، ("الاتفاقات السیاسیة و الاقتصادیة التى عقدت بین الامارات ساحل عمان و بریتانیا 1806 – 1971م. على‏محمد راشد" چاپ شده است. در 18 قرارداد از22 قرارداد و معاهده ای که در این کتاب " ذکر شده است، عبارت بحر فارس و خلیج فارس به‏کار رفته است البته این نویسنده در بازچاپ نام خلیج فارس را از همه 22 قرارداد موجود در کتابش را حذف و بصورت خلیج و یا خلیج عربی آورده است اما در تصویر اصل قراردادها روی جلد کتاب و ضمایم انتهای کتاب تحریف و جعل نام خلیج فارس آشکار شده است،بطوریکه:

1- در قرارداد میان شرکت نفت انگلو ایرانى و حاکم دبى. قرارداد بین شرکت نفت انگلیس – ایران و شیخ سعید بن مکتوب حاکم دبی به تاریخ  10 می 1939 در متن انگلیس نام خلیج فارس بصورت ناقص بکار رفته ولی متن  عربی سیاست انگلیسی ها برای مخفف کردن نامها را اصلاح و عبارت « مفتش وکالات النفط لشرکه النفط الانکلیریه الایرانیه المحدوده فى خلیج فارس» را بکار برده است( ص224 کتاب)

2- همچنین در قرار داد"پروازهای تجاری بین شیخ سعید بن مکتوم حاکم دبی و نماینده حکومت بریتانیا" در 22 جولای سال 1938در متن انگلیسی این قرارداد نام خلیج فارس به قرینه حذف شده امادر متن عربی خلیج فارس را بدون تحریف و بصورت کامل آورده است بطوریکه در بند پنجم این قرارداد در متن انگلیسی آمده است:

هرگاه یکی از کارکنان شرکت جرمی را مرتکب شود  شیخ (حاکم دبی) می تواند علیه فرد نزد نماینده سیاسی شکایت نماید تا پس از بررسی علیه وی اقدام لازم را بعمل آورد.
توضیح اینکه عنوان کامل" نماینده سیاسی" در تمام مکاتبات رسمی چنین است:
(مقیم سیاسی بریتانیا در خلیج فارس ) که در متن عربی به این صورت و بطور کامل آورده شده است:

اذا أجرم أحد من موظفی الشرکه فیقدم الشیخ شکایه علیه عند رئیس الخلیج الفارسی ألذی سیحقق فی الأمر و یتخذ الأجرات التی یراها مناسبه.(ص 227 کتاب) .(3 )

3- قرارداد22 اکتبر 1814 بوشهر ویلیام بروس با شیوخ جواسم در متن عربی و انگلیسی  کلمه فارسی قولنامه بکار رفته است.

4- در معاهده صلح کامل با شیوخ عرب در خلیج فارس( السلام (1820م.)شماره XXXI7 که قرارداد صلح 11 ماده‏اى است و به "معاهده عمومى با امراى عرب خلیج فارس" معروف است و در 8 و 11 ژانویه 1820 میان اقوام و مشایخ متصالح در خلیج فارس و به امضاى ژنرال کایر و یازده نفر از رؤساى قبایل عرب رسیده است، اصطلاح «بحر الفارسى» در متن عربى و در ماده 6 به‏کار رفته است.

5- معاهدة الهدنة البحریة الاولى (قرارداد اول صلح در دریا) 21/5/1835م. امضای سلطان بن صقر- عبد بن سعید – روشید بن حومد- حاجی احمد – شخبوت – ملا حسین. اس هنل قایم بالأعمال فی خلیج الفارسی
 متن انگلیسی: اس . هنل S.Hennell Assistt.in charge Pr.Gulf.

6- معاهدة الهدنة البحریة الثانیة (قرارداد دوم صلح در دریا) 13/4/1836م.

7- معاهدة الهدنة البحریة الثالثة (قرارداد سوم صلح در دریا) 15/4/1837 م. 

8- معاهدة الهدنة البحریة الرابعة و منع حمل الرقیق (قرارداد چهارم صلح در دریا و جلوگیرى از خرید و فروش و یا حمل برده) 17/4/1838م. .

9- قرارداد 17 آوریل 1839 بیست و دو محرم 1254 قمری با شیج جواسم سلطان بن صقر برای بارزسی لنج های مشکوک به بردگان زنگی

10- قرارداد شماره NO XXXVI به تاریخ سوم جولای 1839 با شیوخ خلیج فارس برای مجازات دزدان دریایی (قرصنه)(گرسنه) در سه بند

11- قرارداد 10 ساله با شیوخ ساحل عربی در خلیج فارس اول جون 1843 این قرارداد 4 بند دارد.

12- قرداد 1847 م. منع خرید و فروش برده که به امضاى شیوخ امارات سواحل عربى خلیج فارس، از جمله سلطان‏بن‏صقر و شیوخ عجمان، دبى، شیخ ‏ام‏ فویین و شیخ زاید رسیده است.

13- معاهده دائمى صلح 24 اوگوست 1853 م. که به امضاى شیوخ امارات سواحل عربى خلیج فارس رسیده است.

14- معاهده 1847 م.با شیخ سلطان بن صقر حاکم راس الخیمه و شارجه برای منع تجارت برده در ساحل عربی و فارسی در خلیج فارس

15- معاهده ی 1856 م.شیوخ متصالحه در تکمیل قرارداد اول مه 1847 منع تجارت برده‏

16- قرارداد صلح دایمی شیوخ متصالحه 4 می 1853 برابر با25رجب 1269 با قبطان کنیل بالیوز خلیج فارس

17- قرارداد متمم برای قرارداد 14 می 1853 برابر با 25 رجب 1269در خصوص امنیت دریانوردی و خطوط تلگراف در خلیج فارس در تکمیل  معاهده 1853 م.که در سال 1864 برابر با 11 ذی القعده 1280 قمری به امضاى شیوخ امارات سواحل عربى خلیج فارس رسیده است و تعهد شده که آسیبی به سیم های تلگراف در هر جای خلیج فارس که باشد نرسانند.

18- معاهده 5 ماده‏اى 24 ژوین  1879م. شیوخ متصالح (امیر نشین‌های جنوب خلیج فارس) برابر با 3 رجب 1296

19- معاهده تحت الحمایگی "پروتکتوریت"  و منع شدن شیوخ عرب از بستن قرارداد با دولت های بیگانه (1892م.) این قرارداد توسط 6 شیخ یا حاکم ابوظبی، شارجه، دوبی، عجمان، ام القوین، راس الخیمه و از طرف بریتانیا توسط
 A.C.TALBOT LEIUT.COL.RESIDENT,PERSIAN GULF  امضا شده است.

20- قرارداد 1892 برابر با 9 شعبان 1309 قمری تعهد شیوخ متصالح با بریتانیا که رابطه سیاسی  بجز با بریتانیا نداشته باشند در این تعهد نامه تمامی شیوخ با ذکر نام خود اعلام کرده اند که در حضور ای سی تالبت سی ای کی البایوز در خلیج فارس التزام می بندند که به بندهای این تعهدنامه پایبند باشند.

21- قرارداد منع خرید و فروش سلاح نظامی 25 نوامبر 1902 با امضای حاکم دبی-  شارقه - ام القوین- ابوظبی و مقیم السیاسی فی الخلیج الفارسی C.A.KEMBALL,LIEUT.COL.POLITICAL RESIDENT, PERSIAN GULF

22- قرارداد ایجاد ایستگاه هوایی (فرودگاه) بین شیخ سلطان بن صقر و نماینده بریتانیا در خلیج فارس سر هوگ بیسکویی

23- قرارداد شیخ شخبوط سلطان حاکم ابوظبی و کمپانی دارسی 9 مارس 1953 -شش بار خلیج فارس بکار رفته از جمله در بند 2 آمده است در منطقه صلاحیت شیخ مطابق بیانیه 12 شعبان 1368 مطابق 10 جون 1949 بستر دریا و سطح دریا مجاور آبهای خلیج فارس  حق اکتشاف برای 65 سال بطور انحصاری به کمپانی واگذار می شود

بند 3- صلاحیت اکتشافات در تمام منطقه ساحلی تا اتصال به خلیج فارس و تا منطقه صلاحیت شیخ دبی و جزایر را شامل می شود و نقشه ضمیمه قرارداد می شود.

بند 8 . فروش نفت برابر با نرخی خواهد بود که کمپانی در دیگر مناطق خلیج فارس تعیین می کند.

بند 28 در خصوص اختلافات مقیم سیاسی در خلیج فارس می تواند داور تعین کند مقیم سیاسی در خلیج فارس می تواند در ظرف 60 روز از اختلاف داور و یا داورانی تعیین کند.

24- قرارداد دارسی در خصوص تعیین منطقه دریایی شیخ ابوظبی 22 مارس 1955 – ساحل و بستر و آبهای سطحی منطقه شیخ با خلیج فارس.

25- در سخنرانی لوردکرزن در تاریخ 21 نوامبر 1903 برابر با شعبان 1321 قمری در حضور شیوخ و رعایای عرب قرائت شده است و تصویرمتن عربی آن در کتاب علی محمد راشد موجود است و در آن  آمده است  که صد سال قبل در اینجا جز قتل و غارت و هرج و مرج و بردگی چیزی وجود نداشت اما امروز امنیت به "خلیج فارس" برگشته است و مردم در آرامش بسر می برند.

در کتاب "تاریخ الکویت الحدیث نوشته دکتر احمد مصطفی ابو حاکمه،ذات السلاسل 1984" معاهدات حاکم کویت و بریتانیا ضمیمه این کتاب است که در 6 معاهده نام خلیج فارس بکار رفته است. در صفحات 400 – 407 - 408-  424 – 425 –  426
"معاهده عمومی با اقوام عرب" ص 400، نامه مبارک الصباح حاکم کویت 26 ذی القعده 1331 به سرپرسی کاکس بالیوز و قنصول جنرال انکلیز در خلیج فارس"،  ص 426 -
نامه "پرسی کاکس" 27 اکتبر 1913 بالیوز خلیج فارس به مبارک الصباح ص 425، نامه مبارک الصباح به قنسول جنرال خلیج فارس موضوع قرارداد سیم تلگراف ص 424   و در صفحه  408 معاهده  بین حاکم کویت مبارک صباح با کرنل ملکم جان مید اندین که در آن  حاکم کویت متعهد می شود که هیچ قرارداد و واگذاری اراضی با هیچکس بدون بالیوز انگلستان در خلیج فارس انجام ندهد. 10 رمضان المبارک 1316 مطابق 23 جنوری سنه 1899 و در صفحه  407 "معاهده دریایی" تعهد صباح ابن جابر، بنیابت از پدرش جابر ابن عبدالله الصباح حاکم کویت به قبطان هنل( کاپیتان هنل) بالیوز در خلیج فارس تعهد می سپارد که به قرارداد صلح دریایی پایبند و همه گونه تلاش برای استقرار امنیت بکار گیرد. امضاء اول ربیع الاول سنه 1257 مطابق 1841 م.

26- در چند قرارداد دیگرمیان بریتانیا و امیر کویت و همچنین در یادداشت‏هایى که منجر به استقلال کویت شد و مى‏توان آن را قرارداد استقلال کویت نامید، همه ‏جا از عبارت «خلیج الفارسى» استفاده شده است. در عنوان یادداشت امیر کویت1961به نماینده ی ملکه انگلیس در خلیج فارس نیز چنین آمده است:

27- «حضرت صاحب الفخامة المقیم السیاسى لصاحبه جلاله فى الخلیج الفارسى المحترم». این سند که در تاریخ 19 ژوئن 1961 توسط عبداللَّه السالم الصباح امضاء شده است، طبق اصل 102 منشور سازمان ملل در دبیرخانه این سازمان به ثبت رسیده است و یک سند قابل استناد در دعاوى بین‏المللى است.

28- جزئیات بعضى از این‏گونه معاهدات، در کتاب «خلیج فارس» آرنولد ویلسن و کتاب تاریخ الحدیث الکویت بیان شده است.

29- در ضمایم قرارداد الجزایر  1975 میلادی نیز که به پیمان صلح میان ایران و عراق معروف است، عنوان «خلیج فارس» به‏کار رفته است. در چندین معاهده ی دیگر که در همه ی آن‌ها شیوخ خلیج فارس و بریتانیا، و یا شیوخ خلیج فارس و سایر دولت های خارجى امضاءکنندگان آن بوده‏اند، عبارت «خلیج فارس» به‏کار رفته است.

30- در گزارش نهایىِ کمیته فنىِ اعزامى از سوى سازمان ملل براى تعیین حدود مرزى کویت و عراق در سال 1996م. ، همه‏جا از نام خلیج فارس استفاده شده و در نقشه ی ضمیمه گزارش که به‏عنوان سند شوراى امنیت منتشر شده است نیز «خلیج فارس» به‏کار رفته است.

در تعداد دیگری قرار دارد هم نام خلیج فارس بکار رفته بطور مثال در:

31- در قرارداد 26 ماده ای تبادل پول توسط شرکتهای پستی دو کشور 22 جولای 1952 میان دولت بریتانیا و اداره پستی خلیج فارس و پاکستان که به امضای اس .ای صدیقی و دلا وار رسیده است 5 بار خلیج فارس بکار رفته است.

32- در قرارداد 29 ماده ای تبادل پول توسط شرکتهای پستی هند و بریتانیا 1951 میان دولت بریتانیا و اداره پستی خلیج فارس و دولت هند که به امضای نس ادوارد و راج بهادور رسیده است 3 بار خلیج فارس بکار رفته است. این دو قرارداد در سال 1953 در سازمان ملل به ثبت رسیده است.

همچنین در قطعنامه های شورای امنیت و مجمع عمومی مربوط به جنگ اول و دوم خلیج فارس بارها نام خلیج فارس بکار رفته است.

ارجاعات:

1- مراجعه شود به:

- مجموعه عهدنامه‏هاى تاریخى ایران، ازعهد هخامنشى تا عهد پهلوى، ع - وحید مازندرانى، 1350، انتشارات  وزارت‏ امور خارجه. - متن انگلیسی  چند قرارداد در مجموعه عهود و اسناد اچیسن درج شده که وی آنرا از متن سفرنامه فرایر  بنام نه سال سفر فرایر در ایران از 1672 تا 1681 نقل کرده است این سفر نامه در سال 1900 توسط بنگاه هاکلویت در سال 1900 در لندن چاپ شده

- راشد، على‏محمد. الاتفاقات السیاسیة و الاقتصادیة التى عقدت بین الامارات ساحل عمان و بریتانیا (1806 - 1971)، منشورات اتحاد کتاب و ادباء الامارات، 1989  

2- مراجعه شود به: مجموعه عهدنامه‏هاى تاریخى ایران،همان.

 3- همان. گفتنی است که در کتاب "تاریخ الکویت الحدیث نوشته دکتر احمد مصطفی ابو حاکمه، ذات السلاسل 1984" معاهدات حاکم کویت و بریتانیا ضمیمه این کتاب است که در 6 معاهده نام خلیج فارس بکار رفته است. صفحات 400 ص 426 ص 425 ص 424 ص 408 ص 407.