فاجعه سرخ در دانوب

سورن سوزوکی در سال 1992 از طرف یک سازمان حفاظت از محیط‌زیست کودکان در اجلاس زیست‌محیطی سازمان ملل‌‌متحد شرکت کرد و چنین گفت: من تنها یک کودک هستم و تمام راه‌حل‌ها را نمی‌دانم ولی می‌خواهم شما هم بدانید که شما نیز تمام راه‌حل‌ها را نمی‌دانید. اگر نمی‌دانید که چگونه می‌توان آسیب‌هایی را که به محیط وارد کرده‌اید ترمیم کرد، خواهش می‌کنم که حداقل از آسیب رساندن دست بردارید.

متأسفانه با گذشت چندین سال هنوز هم فجایع زیست‌محیطی رخ می‌دهند و شاید فجایع دیگری هم در راه باشند. انهدام مخزن یک کارخانه آلومینیوم‌سازی در مجارستان موضوع یکی از فجایع اخیر است. در تاریخ 4 اکتبر (12مهرماه) اعلام شد که بر اثر انفجار در مخزن یک کارخانه آلومینیوم‌سازی در شهر آجکا واقع در غرب مجارستان بیشتر از 700هزار مترمکعب (معادل 184میلیون گالن) لجن سمی در سطح وسیعی از این کشور پخش شده است. شهر آجکا در 160 کیلومتری جنوب بوداپست پایتخت مجارستان واقع شده است. 7 روستا در مجارستان به این لجن سمی آلوده شده‌اند. روستای کولونتار متحمل بدترین آسیب شده است و تمامی ساکنان این روستای 1000 نفری مجبور به تخلیه منازل خود شده‌اند.

شدت سیلاب به حدی بود که ماشین‌ها را واژگون ساخت و خانه‌ها را به زیر لجن فرو برد. حتی برخی از شاهدان می‌گویند که ماشینشان از گاراژ منزل خارج شده و درها و پنجره‌های منازلشان نیز شکسته شده است. لجن سرخ از زائدات کارخانه‌های تولیدکننده آلومینیوم‌ است اما متخصصین سازمان صلح سبز می‌گویند که میزان آرسنیک در سیلاب کنونی تقریبا ً2برابر حد معمول در لجن‌های سرخ کارخانه‌های آلومینیوم‌سازی بوده است.

دانوب به آرسنیک‌ آلوده شد

سازمان صلح سبز اعلام کرده که آنالیز آب در یک کانال نزدیک به محل نشت، میزان آرسنیک را 25 برابر حدمجاز در آب آشامیدنی نشان می‌دهد. در تاریخ 8 اکتبر (16 مهرماه) گزارش شد که ظاهراً لجن قرمز به رودخانه دانوب نیز وارد شده است. رودخانه دانوب، دومین رودخانه بزرگ قاره اروپاست و از 70کیلومتری محل حادثه نیز عبور می‌کند. آلوده شدن این رودخانه می‌تواند کشورهای متعددی را با مشکلات زیست‌محیطی جدی درگیر کند. دانوب، که در زمان جنگ جهانی به‌دلیل کشتار وسیع، نام دانوب سرخ را برآن نهادند، بار دیگر در معرض خطر سرخ شدن است و البته این بار به‌دلیل یک فاجعه زیست‌محیطی.

گزارش‌های آزمایشگاهی، نگرانی‌ها درباره خطرات احتمالی بلندمدت ناشی از فلزات سنگین سمی را تقویت می‌کنند. با وجود اینکه صاحب‌منصبان مجارستان ابعاد این فاجعه را کم تخمین می‌زنند اما حتی همین ارقام نیز همگان را در بهت و حیرت فروبرده است. آلودگی در چنین حجم عظیم که تنها ظرف چند ساعت پخش شده است، چندان هم از رقم 200 میلیون گالنی که ظرف چندین ماه از چاه نفت شرکت بی‌پی به خلیج مکزیک فوران کرد، دور نیست. مرکز فوریت‌های مجارستان در تاریخ 13 اکتبر (21 مهرماه) تعداد کشته‌شدگان را 9 نفر و تعداد مجروحین را 150 نفراعلام کرد. حدوداً 50 نفر نیز هنوز در بیمارستان بستری هستند.

البته بایستی به خاطر داشت که عده کثیری نیز متحمل آسیب‌های مادی شده‌اند. اگر به اثرات بلندمدت و غیرقابل جبران این حادثه بیندیشیم، مسلماً آمار و ارقام از این هم فراتر خواهد رفت. سیلاب، نهرها و رودخانه‌های نزدیک را از بین برده است و احتمال نشت آلودگی به دانوب نیز با وجود تلاش‌ها روز به روز بیشتر می‌شود. به همین جهت مطمئناً کشورهای همسایه نظیر یوگسلاوی، صربستان، رومانی، بلغارستان و اوکراین نیز از این فاجعه بی‌بهره نخواهند ماند؛ حتی عده‌ای احتمال ورود آلاینده‌ها به دریای سیاه را نیز مطرح کرده‌اند.

با در نظرگرفتن اینکه دومین رودخانه بزرگ اروپا مسیری پرفراز و نشیب را طی می‌کند، ناظرانی که مسئول نمونه‌برداری از دانوب بوده‌اند تا چند روز پس از وقوع فاجعه نتوانستند تأثیر حضور فلزات سنگین سمی و سرطان‌زا را به ثبت برسانند. نخست‌وزیر مجارستان، ویکتور اوربن در تاریخ 8 اکتبر (16 مهرماه) اعلام کرد که گروه‌های دست‌اندرکار احتمال خطرات وارده به دانوب را کاهش داده‌اند اما گزارش‌های روزهای آتی نگرانی‌های بیشتری را به‌دنبال داشت. سطح pH در ورودی‌های دانوب 9 برآورد شده است، درحالی که این رقم در آبراهه‌های آلوده‌شده معادل 5/13 بوده است. pH نرمال آب 7 است. پس مشخص است که هنوز خطر بزرگی دانوب و ساکنان اطراف آن را تهدید می‌کند.

محققین سازمان صلح سبز اعلام کرده‌اند که گزارش‌های آزمایشگاهی حاکی از حضور فلزات سنگین در سیلاب اخیر است. گزارشگران این سازمان روز جمعه 8 اکتبر ( 16 مهرماه) در وین اعلام کردند که نمونه‌های برداشت‌شده از لجن در روز سه‌شنبه 5 اکتبر (13مهرماه) یعنی یک روز پس از سیلاب نشان می‌دهد که سیلاب، حاوی سطوح بالایی از آرسنیک و جیوه بوده است. آنها ارقام را به‌شدت تکان‌دهنده بیان کردند. این سازمان حضور سرب، کرم، کادمیوم و آرسنیک را در نمونه‌های برداشت شده از رودخانه تورما نیز تأیید کرده است.

در تاریخ 13 اکتبر (21 مهرماه) آکادمی علوم مجارستان اعلام کرد که سطح آرسنیک موجود در لجن سرخ از حد متعارف این لجن فراتر بوده است. دانشمندان آزمایش‌های خود را ادامه می‌دهند تا دلیل این افزایش را کشف کنند. براساس این گزارش، فلزات سنگین حداقل تا عمق 10 سانتی‌متری خاک نفوذ کرده‌اند. در همین زمان یک کارشناس آلودگی به خبرگزاری مجارستان اعلام کرد که بارش باران و استفاده از مواد خنثی‌کننده سبب شده که تا حدی از قلیایی بودن آب در رودخانه مارکال کاسته شود و این می‌تواند خبر خوبی باشد برای رودخانه‌های فرعی‌تر که از این رودخانه منشعب می‌شوند.

رونالد کندال، یک دانشمند سم‌شناس می‌گوید که گروه‌های داوطلب ده‌ها تن گچ به رودخانه مارکال ریخته‌اند تا بتوانند از ورود این سیلاب سمی به رودخانه دانوب جلوگیری کنند. اما سرعت سیلاب و ریزش مداوم باران دورنمای مبارزه با این آلودگی را نامطمئن ساخته است. کندال می‌گوید این مسئله به یک مبحث اکولوژیکی مهم تبدیل شده است و احتمال رسیدن آلودگی به رودخانه دانوب نیز موضوعی است که نمی‌توان آن را کتمان کرد. این متخصص سم‌شناس می‌گوید که مسئولین محلی از مواد اسیدی استفاده می‌کنند تا از اثرات سوزاننده لجن قلیایی روی پوست بکاهند. اما این عملکرد نیز مشکلات دیگری را به‌دنبال خواهد داشت. در واقع این یک شمشیر دولبه است؛ چرا که با این کار احتمال رها شدن فلزات سنگین سمی از لجن افزایش خواهد یافت.

فلزات سنگین موجود در لجن که از فراورده‌های تولید آلومینیوم هستند می‌توانند با تحت ‌تأثیر قرار دادن پایه‌های اصلی زنجیره‌ غذایی نظیر گیاهان، تخم و لاروها سبب تباهی کامل زنجیره غذایی شوند. همچنین فلزات سنگین می‌توانند مشکلات حاد عصبی را نیز در موجودات زنده به‌دنبال داشته باشند. از نظر این متخصص، عملیات پاکسازی گسترده، گران و زمانبر بوده است. اما کار به اینجا محدود نمی‌شود چرا که لایه‌های خاک رویی بایستی در زمین‌های کشاورزی کاملاً برداشت شود، بستر رودخانه‌ها بایستی به خوبی لایروبی شود و همه اینها عملیات وسیعی را چه در زمان حال و چه در آینده به‌دنبال خواهد داشت.

وزیر محیط‌زیست مجارستان آقای زولتان ایلس گفته که این لجن خورنده و سوزآور در اثر خشکی هوا به ذرات معلق در هوا تبدیل خواهد شد و زمینه را برای ایجاد مشکلات تنفسی فراهم خواهد کرد. به همین دلیل هم کارگران گروه امداد، ساکنان را مجبور به استفاده از ماسک کرده‌اند. وزیر محیط‌زیست مجارستان در ادامه سخنان خود گفت: عملیات پاکسازی و بهسازی فاجعه به بار آمده می‌تواند ماه‌ها و حتی یک سال نیز به درازا انجامد. هزینه کلی پاکسازی می‌تواند بالغ بر 10میلیون یورو باشد.

تخمین‌های مالی، رقمی معادل نشت نفت در خلیج مکزیک را نشان می‌دهند اما در مجارستان وضعیت به‌علت سمی‌بودن این لجن حادتر هم هست. با وجود اینکه مسئولین درصدد تسکین ساکنان برآمده‌اند اما مردم همچنان از اوضاع موجود ناراضی هستند. آنها می‌گویند اگر تنها 30دقیقه در محیط بیرون از خانه باشند، مزه بدی را در دهانشان احساس می‌کنند. تأثیر این آلودگی به حدی سریع است که ظرف تنها 10ثانیه می‌تواند به پوست آسیبی غیرقابل جبران وارد کند. لجن مستقیماً، بی‌واسطه و به سرعت تأثیر خود را به جا می‌گذارد. هرگونه تماس آن با چشم خطرناک است و اگر کسی در آن گیربیفتد قطعاً خواهد مرد. هنوز علت انهدام مخزن کارخانه مشخص نیست اما یک گروه از هواشناسان آن را با بارندگی‌های امسال مربوط می‌دانند. میزان بارندگی در بهار و تابستان امسال در اروپای شرقی بیشتر از حد معمول بوده است و شاید این مسئله سبب شده که دیوارهایی که لجن را در پشت خود نگه می‌داشته‌اند، سست شوند.

سخنگوی حوادث غیرمترقبه مجارستان خانم تیما پتروزی اعلام کرده که شبکه آبرسانی آلوده نشده است اما به‌عنوان یک اقدام احتیاطی به ساکنین توصیه شده است که به هیچ وجه از آب چاه استفاده نکنند. همچنین ساکنین از خوردن محصولات دست کاشت خانگی، شکار و ماهیگیری نیز به‌شدت منع شده‌اند. نابودی درختان و پوشش گیاهی نیز در این منطقه که وسعت آن را بالغ بر 40 کیلومترمربع تخمین می‌زنند، به‌شدت همگان را تحت‌تأثیر قرار داده است. لازم به ذکر است که شدت سمی‌بودن این ماده در حدی است که گیاه، حیوان و هر موجود زنده‌ای در اثر تماس با آن کشته خواهد شد. در شاخابه‌های فرعی‌تر مجارستان تمامی ماهیان مرده‌اند، با وجود این، هنوز گزارشی از مرگ ماهیان در شاخه‌های اصلی‌تر ارائه نشده است. فاجعه به همین جا ختم نشد. در تاریخ 10 اکتبر (18 مهرماه) کارگران به سرعت شروع به ساخت یک سد اورژانس کردند، چرا که شکاف‌های مخزن اصلی عریض‌تر شده و احتمال بروز یک سیلاب دیگر را نیز محتمل می‌دانند.

وزیر محیط‌زیست مجارستان به خبرگزاری‌ها اعلام کرد که شکاف 25 متری دیواره نگهدارنده مخزن با وجود اینکه در دست تعمیر است، عریض‌تر شده است. او احتمال ریزش دیواره شمالی را دور از انتظار ندانست. به همین علت کارگران به‌شدت در تلاش هستند که یک سد جدید جهت حفاظت از روستاهای کولونتار و دیسر بسازند؛ روستاهایی که مسکن 5400 نفر هستند. این در حالی است که هنوز حدود نیم میلیون مترمکعب لجن در مخزن باقی مانده است. مسئولین کارخانه تا‌کنون تمامی اتهامات را رد کرده‌اند، اما پلیس و ارگان‌های مسئول همچنان درصدد یافتن مدرکی دال بر بی‌توجهی و بی‌دقتی در انجام کار هستند.

وزیر کشور مجارستان آقای ساندور پینتر روز جمعه 8 اکتبر (16 مهرماه) اعلام کرد که مسئولین پرس و جو از کسانی را که به نوعی با این مسئله درگیر بوده‌اند را آغاز کرده‌اند. نخست‌وزیر مجارستان در روز دوشنبه 11 اکتبر (19 مهرماه) گفت که پلیس، مدیر کارخانه آلومینیوم را به‌دلیل مسئولیت او در حادثه اخیر بازداشت کرده است. پلیس نیز اعلام کرد که بازجویی از مدیر اداری کارخانه آقای زولتان باکنی آغاز شده است. آقای ویکتور اوربن، نخست‌وزیر مجارستان در ادامه صحبت‌های خود گفت که سرمایه‌های این شرکت جهت هزینه در جبران تلفات اخیر، توقیف شده است. مسئولین این کارخانه معتقدند که متخصصین محیط‌زیست 2 هفته پیش از وقوع این اتفاق، مخزن را بازدید کرده و در آن زمان همه‌چیز را عادی گزارش کرده‌اند.

خبرگزاری بلومبرگ در گزارش خود به تاریخ 11 اکتبر (19مهرماه) اعلام کرد که کارگران کارخانه از مدیر دستگیر شده کارخانه شکایت کرده‌اند. در بیش از 20 بیانیه که به گروه تجسس رسیده است، کارگران ادعا کرده‌اند که مدیر کارخانه از نشت لجن از دیواره مخزن آگاه بوده است. وکیل مدیر کارخانه در روز چهارشنبه 13 اکتبر ( 21 مهرماه ) به خبرگزاری‌ها گفت که قاضی دادگاه اتهامات علیه موکل او را رد کرده است و به همین سبب نیز آقای باکنی در روز چهارشنبه از زندان آزاد شد. کارخانه از روز جمعه 15 اکتبر ( 23 مهرماه) آغاز به کار خواهد کرد، اما فعالیت آن برای مدت زمانی بیشتر از 2سال تحت کنترل ارگان‌های ذی‌ربط قرار خواهد گرفت. دادگاه قرار است اتهامات مربوط به سهل انگاری و عدم‌رعایت مسائل ایمنی را همچنان بررسی کند. به هر حال با وقوع یکی از بزرگ‌ترین فجایع زیست‌محیطی هنوز هم مجادلات بر سر علت وقوع آن و نحوه مدیریت آن ادامه دارد.

یک زمین‌شناس هندی ادعا کرده است که می‌توان از میزان آلودگی و سم موجود در لجن نشت شده کاست، آقای چن زو اظهار داشته که تیم تحقیقاتی آنها یک روش جهت کاهش pH ارائه کرده‌‌اند. این روش عبارت است از ترکیب محلول نشت شده با یک تفاله صنعتی دیگر. این تفاله که از زائدات صنعت نفت و گاز به شمار می‌رود، می‌تواند از pH بکاهد. هزینه اینکار بسیار بالاست اما وی ادعا کرده که می‌توان روی تکنیک او حساب کرد. این روش هنوز مورد تأیید هیچ ارگان و سازمان رسمی‌ای قرار نگرفته است و در ضمن تأثیرات منفی و احتمالی آن نیز تا حدودی نامعلوم است. ترمیم زخم فاجعه اخیر مجارستان هنوز تا بهبود فاصله دارد.

*کارشناس ارشد مهندسی منابع طبیعی (گرایش محیط‌زیست)
فهرست منابع:
1- google.com/hostednews
2- budapestsun.com
3- topix.com/world/hungary
4-timeslive.co.za
5- greenpeace.org
6- nationalgeographic.com
7- bloomberg.com