این طبقه بندی می‌بایست بر اساس اساسی‌ترین مشخصات روش‌های چاپ و نیز به صورتی منطقی و پذیرفتنی ارائه شود.
در بعضی متن‌ها - اغلب در متن‌های غیر تخصصی- روش‌های چاپ به صورتی بیان شده‌اند که از ارتباط منطقی برخوردار نیستند و عبارات و اصطلاحات به کار رفته در آن طبقه بندی‌ها به گونه‌ای است که از دقت کافی برخوردار نیست. برای مثال از چاپ الکلی و ژلاتینی و ... به عنوان روش‌های چاپ سخن به میان می‌آید.
چنین طبقه بندی‌هایی باعث سردر گمی خواننده می‌شود، زیرا ملاک و معیاری را برای طبقه بندی ارائه نمی‌دهند و بدین ترتیب با ردیف کردن انواع ماشین‌ها و یا حتی برخی ویژگی‌های یک روش چاپی، به گمان خود روش‌های چاپ را طبقه‌بندی می‌کنند.
این مطلب کوششی است برای ارائه یک طبقه بندی منطقی بر اساس منابع معتبر که در عین حال می‌تواند پایه‌ای برای بیان سایر مطالب آموزشی و تخصصی در رشته چاپ باشد. اگر این نوشته در حد مقدمه‌ای بر روش‌های چاپ و کلیاتی درباره چاپ پذیرفتنی باشد، نگارنده از کوشش خود بسی خرسند خواهد شد.
پیش از این‌که به معرفی روش‌های مختلف چاپ بپردازیم، مناسب است تعریفی از چاپ ارایه شود.
چاپ عبارت است از تکثیر یک نسخه اریژینال متن وتصویر در نسخه‌های متعدد و روی سطوح متنوع چاپ‌پذیر.
در این تعریف به عمد از به‌کار بردن واژه مرکب خودداری شده است، زیرا در برخی از روش‌های چاپ ماده رنگی را تونر یا جوهر می‌گویند. شاید تصور شود که استفاده از ماده رنگی به جای مرکب، این اشکال را برطرف می‌ساخت.
اما احتیاط ما در این مورد دلیل آینده‌نگرانه‌ای هم دارد، چه بسا روش‌های چاپی ابداع شود که در آن مرکب به‌صورت امروزی کاربرد نداشته باشد (فرض کنید روشی حرارتی برای ظاهر شدن کاغذهای حساس مانند کاغذی که در بعضی دستگاه‌های فاکس به‌کار می‌رود)، یا شیوه‌هایی الکترونیک ابداع شوند که با خواص نوری کاملاً متفاوتی تصاویر را بازسازی کنند، حتی در آن صورت نیز، تعریف ما صادق خواهد بود.
به خاطر همین احتیاط‌ها، واژه کاغذ نیز در این تعریف‌ها به‌کار نرفته است. هم‌اکنون به جز کاغذ، روی سطوح پلاستیکی و اجناس متنوع دیگر هم چاپ انجام می‌شود.
اما به بازار آمدن کاغذ الکترونیک Epaper که در واقع یک مونیتور کاغذی است و همه عکس‌ها و نقش‌های آن را بارها می‌توان شارژ و دشارژ (چاپ و پاک) کرد، ما را سخت به تردید می‌اندازد. به همین ترتیب از ذکر واژه فرم چاپ، یا پلیت، یا لوح چاپ، یا مستر، یا کلیشه و هر واژه مشابهی نیز پرهیز شده است، زیرا چاپ دیجیتال به ما نشان می‌دهد که فرم چاپ را برخلاف گذشته که بوی سرب می‌داد و در چکاچاک حروف و فرم‌های سربی رنگ می‌گرفت، باید در دنیایی مجازی و الگوهایی نرم‌افزاری و نادیدنی، سراغ گرفت و کی می‌داند که فردا چه خواهد شد؟
روش‌های جدید چاپ، ثبات تعریف‌ها را به چالش می‌کشد. چاپ دیجیتال، طبق تعریف می‌بایست قابلیت چاپ اطلاعات متغیر را داشته باشد. بنابراین <تکثیر یک نسخه اریژینال متن و تصویر در نسخه‌های متعدد> را تنها می‌توان به عنوان تعریف کلی چاپ پذیرفت. زیرا در چاپ دیجیتال ممکن است هر نسخه با نسخه دیگر تفاوت‌هایی داشته باشد. اما به هر حال تعریف بالا به‌طور کلی می‌تواند معتبر باشد.
به هر حال، با در نظر گرفتن همه احتیاط‌ها، چاپ به این صورت تعریف شد، اما این تعریف تا کی می‌پاید؟ (به راستی فیلسوفانی مثل فیثاغورث که تعریف‌هایشان از عهد باستان تا به امروز به درستی بازگو می‌شوند، چه مردمان بزرگی بوده‌اند!)
روش‌های عمده چاپ
روش‌های بسیار متنوعی برای چاپ روی کاغذ، مواد مختلف و اشیای گوناگون وجود دارد و انواع ماشین‌آلات کوچک و بزرگ برای کارهای خاص ابداع شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
روش‌های چاپ ماشینی
بد نیست توجه شود که از صفحه ساعت مچی گرفته تا تی‌شرت و صفحه کلید کامپیوتر و کتاب و روزنامه و ملحفه و پانل روی اجاق گاز و بیل‌بوردهای تبلیغاتی و قطعات صنعتی و انواع بسته‌بندی‌ها، همه و همه به نوعی چاپ شده‌اند. علی‌رغم تنوع بسیار زیاد دستگاه‌ها و لوازم و مواد مصرفی و تکنیک‌های مربوط به چاپ برای هر یک از اقلام بالا، روش‌های چاپی را می‌توان در یک طبقه‌بندی کلی به شرح زیر طبقه‌بندی کرد:
روش‌های چاپی بر اساس فرم چاپ و نحوه انتقال مرکب:
الف) گروه چاپ‌های تماسی
تقسیم روش‌های چاپ به تماسی و غیرتماسی، سابقه چندانی ندارد. این اصطلاح از وقتی به کار گرفته شد که روش‌های چاپ جدیدی ابداع شدند که بدون تماس سطح چاپ‌شونده با فرم چاپ (یا واسطه چاپ)، عمل چاپ را انجام می‌دهند که در مقایسه با روش‌های معمولی، می‌شد آنها را غیرتماسی نامید.
در واقع همه روش‌های چاپی که در گروه چاپ تماسی جای می‌گیرند، همان روش‌های سنتی چاپ و اصلی‌ترین روش‌های تولید کارهای چاپی هستند که سال‌هاست قدمت داشته‌اند و هنوز هم به عنوان روش‌های عمده چاپ شناخته می‌شوند. چاپ‌های تماسی بر اساس نوع فرم چاپ و نحوه انتقال مرکب به چهار گروه تقسیم می‌شوند:
۱) برجسته (مانند لترپرس و فلکسوگرافی)
۲) گود (مانند هلیوگراور و پدپرینت)
۳) صاف (مانند افست و چاپ سنگی)
۴) توری (مانند سیلک‌اسکرین و استنسیل)
ب) گروه چاپ‌های غیرتماسی
این اصطلاح مربوط به انواع متأخرتر چاپ است، از جمله سیستم‌های تونری (مانند فتوکپی که به جای مرکب مایع، با پودر (تونر) چاپ می‌کند) که در آنها فرم چاپ و یا واسطه‌ای برای انتقال مرکب بر روی کاغذ و سطح چاپی، وجود ندارد و انتقال مرکب بر اساس الگوی خاص و روش ویژه‌ای در نقاط مورد نظر صورت می‌گیرد. چاپ‌های غیرتماسی به طور کلی به دو گروه تقسیم می‌شوند:
۱) الکترواستاتیک (مانند فتوکپی و چاپ‌های دیجیتال تونری)
۲) جوهرافشان (مانند پرینترهای جوهرافشان رومیزی، پلاترها و چاپگرهای لارج‌فرمت)
درباره مکانیسم انتقال مرکب، خواص مرکب و تونر و جوهرها و مواد مصرفی و نیز دستگاه‌های اختصاصی برای کارهای خاص و انواع پرتولید و کم‌تولید و سیستم‌های جانبی در ماشین‌آلات چاپ و انواع آنها می‌توان ده‌ها صفحه مطلب نوشت و چه بسا با ده‌ها صفحه هم، حق مطلب ادا نشود. ولی آنچه می‌توان گفت این است که چاپ به طور کلی هر چه باشد، در یکی از این روش‌ها طبقه‌بندی می‌شود.
برای مثال چاپ روی کاغذ به همه روش‌ها امکان‌پذیر است و چاپ روی حلب معمولاً با افست و سیلک‌اسکرین انجام می‌شود. چاپ روی خودکار یا روی کلیدهای موبایل و... هم به روش سیلک‌اسکرین (توری) و هم به روش پد پرینت (گود) امکان‌پذیر است و چاپ تاریخ مصرف روی درب نوشابه و شیشه شیر نوعی ابتدایی از جوهرافشان و چاپ بیلبورد نوع پیشرفته آن است. همچنین چاپ‌های فانتزی و برجسته مثل ترموگرافی معمولاً به روش افست و با استفاده از پودر و حرارت انجام می‌شود. از این مثال‌ها، فراوان می‌توان مطرح کرد.
از جمله موارد جالب باید به ماشین‌های افست لترپرس اشاره کنیم. فرم چاپ در این ماشین‌ها، برجسته است ولی از آنجا که انتقال مرکب به واسطه یک سیلندر لاستیک انجام می‌شود، افست قلمداد می‌شود. ترکیب این دو را افست لترپرس می‌گویند.
مبحث روش‌های چاپ در یک قالب کلی، تا همین‌جا تمام است، ولی می‌توان آن را گسترش داد. به هر حال طرح مسایل گوناگون مربوط به تکنولوژی چاپ، کاربردها، مواد مصرفی و نیز بررسی تاریخی و سایر مسایل چاپ بر اساس همین طبقه‌بندی کلی قابل گسترش است.
شاخ و برگ درخت چاپ
برای این که درک درستی از دریای بیکران ماشین‌آلات متنوع و کاربردهایشان داشته باشیم، می‌توان طبقه‌بندی بالا را همانند درخت چاپ در نظر گرفت، سپس بر اساس موضوعات مختلف، شاخ و برگ آن را گسترش داد.
برای مثال می‌توانیم درباره روش‌های آماده‌سازی یا پیش‌ازچاپ برای هر یک از این روش‌ها صحبت کنیم، به همین ترتیب در مورد علمیات پس از چاپ، و نیز می‌توانیم درباره کاربردها و مواد مصرفی در هر یک از روش‌ها تحقیق کنیم. همچنین می‌توانیم به روش‌های چاپ از نقطه‌نظر توجیه فنی و اقتصادی برای انجام این یا آن سفارش چاپی نگاه کنیم و بدین ترتیب نکات بسیار متنوعی را در شاخه‌های مختلف درخت چاپ بیابیم.
پیش از چاپ (آماده‌سازی)
همه روش‌های چاپی، قبل از مرحله چاپ، مرحله‌ای به نام پیش از چاپ دارند. مجموعه عملیاتی که پس از صفحه‌آرایی و تهیه آرت‌ورک یا پس از اجرای طراحی، به منظور آماده‌سازی آن کار برای چاپ صورت می‌گیرد، پیش‌ازچاپ به حساب می‌آیند. آخرین مرحله پیش‌ازچاپ، تهیه پلیت (یا فرم آماده برای چاپ) است.
"پیش‌ازچاپ" در معنای وسیع خود عملیات حروفچینی و طراحی را نیز شامل می‌شود و در معنای خاص به آماده‌سازی فرم چاپ یا عملیاتی که به تولید پلیت می‌انجامد، اطلاق می‌شود.
آماده‌سازی در همه روش‌های چاپی به صورت سنتی دارای مراحل، عملیات و مواد مصرفی خاص خود بوده و امروزه به تدریج جای خود را به آماده‌سازی دیجیتال می‌دهد.
عمده‌ترین عملیات و مراحل آماده‌سازی معمولی در همه روش‌ها عبارتند از: عکاسی، تفکیک رنگ، فیلماژ، فرم‌بندی و کپی.
در آماده‌سازی دیجیتال، همه عملیات عکاسی، روتوش و فرم بندی، به کمک نرم‌افزارهای پیش از چاپ در کامپیوتر انجام می‌شود و ظهور پلیت توسط سیستم‌های کامپیوتر به پلیت صورت می‌گیرد و مرحله تولید فیلم و عملیات پیچیده فیلماژ حذف شده‌اند.
به هر حال آماده‌سازی چه به صورت سنتی و چه به صورت دیجیتال باشد، در پایان آن، پلیت‌ها یا فرم‌های چاپ مهیا می‌شوند که آماده نصب در ماشین چاپ و تکثیر هستند. سه دستگاه اصلی و پرکاربرد در مراکز آماده‌سازی عبارتند از: اسکنر، ایمیج‌ستر و پلیت‌ستر.
مراحل آماده‌سازی هر یک از روش‌های چاپی:
لیتوگرافی؛ آماده‌سازی برای چاپ افست که محصول نهایی آن زینک است.
کلیشه‌سازی؛ آماده‌سازی برای چاپ فلکسو که محصول نهایی آن کلیشه فتوپلی‌مری است.
سیلندرسازی؛ آماده‌سازی برای چاپ گود یا هلیوگراور که محصول نهایی آن سیلندر مسی حکاکی شده است.
شابلون‌سازی؛ آماده‌سازی برای چاپ سیلک‌اسکرین که محصول نهایی آن شابلون (توری) است.
لیتوگرافی، کلیشه‌سازی، سیلندرسازی و شابلون‌سازی در ابتدا به‌صورت دستی (آنالوگ) انجام می‌شد. بعد با استفاده از ایمیج‌ستر به‌صورت نیمه دیجیتال درآمدند و امروزه به صورت تمام دیجیتال با سیستم‌های کامپیوتر به پلیت (CTP) انجام می‌شوند.
سیستم خروجی دیجیتال برای هر یک از روش‌های چاپ به ترتیب، کامپیوتر به پلیت یا پلیت‌ستر، کامپیوتر به کلیشه یا کلیشه‌سازی دیجیتال، سیلندرسازی دیجیتال و شابلون‌سازی دیجیتال نامیده می‌شوند. روش‌های چاپ غیرتماسی و چاپ دیجیتال معمولاً به خاطر این که بی‌نیاز از فرم چاپ هستند، مراحل آماده‌سازی و تهیه فرم چاپ در آنها حذف شده است.
پس از چاپ (عملیات تکمیلی و تبدیلی)
فرم‌های چاپ شده به‌صورت ورقی یا رول، متناسب با کاربرد نهایی‌شان، وارد مراحل پس از چاپ می‌شوند، عملیات پس از چاپ به دو گروه عمده تکمیلی Finishing و تبدیلی Converting تقسیم می‌شوند.
عملیات پس از چاپ ممکن است به منظور ایجاد جلوه و زیبایی یا حفاظت و پایداری سطح چاپ شده (یعنی تکمیلی) باشند. (مانند انواع ورنی‌زنی و وارنیش، ترموگرافی، برجسته‌سازی، طلاکوبی، سلفون‌کشی، لمینیت و ...)
گروه دیگری از عملیات پس از چاپ حالت تبدیلی دارند که به کمک آنها، فرم چاپ به ابعاد یا حالت‌ها و اشکال دیگر تبدیل می‌شود. (مانند برش، تا و سایر عملیات صحافی، دایکات، جعبه چسبانی و ...) عملیات چاپی معمولاً متناسب با جنس و ابعاد کارهایی که به این یا آن روش چاپ شده‌اند، با دستگاه‌ها و تجهیزات خاص خود انجام می‌شوند، ولی در اغلب موارد دستگاه‌های پس از چاپ برای محصولات چاپی مختلف به یکسان قابل استفاده هستند.
تجهیزات و سیستم‌های پس از چاپ برای چاپ روزنامه و برای چاپ بسته‌بندی، دارای تفاوت بسیار زیادی هستند، هر چند که ممکن است هر دو به روش افست یا هر دو به روش فلکسو چاپ شده باشند.
در بعضی منابع معتبر، تعریف صنایع تبدیلی converting به‌صورتی بیان شده، که هرگونه عملیات روی کاغذ و مقوا را شامل می‌شود. در این تعریف حتی چاپ نیز در شمار عملیات تبدیلی است و همه عملیات تکمیلی( Finishing) زیر مجموعه تبدیلی قرار می‌گیرند.
تنها در شاخه بسته‌بندی، ده‌ها عملیات مختلف پس از چاپ را می‌توان برشمرد که معمولاً در حوزه صنعت چاپ انجام می‌شوند.
تنوع در ماشین‌آلات چاپ
ساده‌ترین ماشینی که با تغذیه دستی و برگ‌برگ کاغذ، یک کار حروفی تک رنگ کوچک را به چاپ برساند، یک ماشین چاپ محسوب می‌شود، همچنان که یک ماشین چاپ پیشرفته ده رنگ بزرگ با امکانات و تجهیزات و سیستم‌های کنترل مختلف با سرعت ۱۵۰۰۰ چاپ در ساعت نیز ماشین چاپ خوانده می‌شود.
در اینجا تقسیم‌بندی‌های بسیار کلی از انواع ماشین‌ها (بدون توجه به روش چاپ آنها) ارایه می‌شود، به این منظور که درک درستی از تنوع ماشین‌آلات چاپ و قابلیت‌ها و کارکردهای آنها حاصل شود.
ماشینی، نیمه ماشینی و دستی
همه روش‌های چاپ تماسی می‌توانند به صورت دستی، نیمه‌اتوماتیک و یا اتوماتیک وجود داشته باشند. بد نیست بدانیم که کتاب‌ها و نشریات ابتدا با دستگاه‌های دستی و سپس پایی و پس از آن برقی چاپ شده‌اند. دستگاه‌های چاپ به تدریج تکامل یافته‌اند و به امکانات پیشرفته مجهز شده‌اند. در همه این دستگاه‌ها اصول پایه‌ای چاپ تغییر نکرده است.
امروزه بالاترین سطح اتوماسیون و تکنولوژی دیجیتال و نیز امکانات نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، همپای دستاوردهای علم مکانیک و الکترونیک در صنعت چاپ مورد استفاده قرار می‌گیرد.
بسیاری از عملیاتی که در ماشین‌های معمولی به صورت دستی انجام می‌شوند، در سیستم‌های جدید به مدد اتوماسیون و تجهیزات جانبی، از راه دور کنترل شده، یا به طور خودکار قابل اجرا هستند. (مانند تنظیم شیرهای مرکب، بستن پلیت، جدا کردن باطله‌ها، شست‌وشوی نوردها و ...) در مورد سطوح مختلف اتوماسیون ماشین چاپ و اجزای هر قسمت ازآن، ده‌ها نکته فنی و تخصصی در هر یک از انواع ماشین‌ها قابل بررسی و طبقه‌بندی کردن است.
ورقی و رول
ماشین‌ها در همه روش‌های چاپ به دو صورت زیر ساخته می‌شوند:
۱. ورقی (یعنی تغذیه سطح چاپ‌شونده به‌صورت ورق‌ورق یا تک‌تک)
۲. رول (یعنی تغذیه سطح چاپ به‌صورت نوار ممتد و پیوسته)
در این طبقه‌بندی عام فرقی نمی‌کند که ماشین از چه میزان اتوماسیون برخوردار باشد. در ماشین‌های جوهرافشان لارج‌فرمت به جای ورقی، اصطلاح ماشین‌های تخت به‌کار می‌رود و در موارد دیگر مثل ماشین‌های گردزن یا چاپ روی بطری و اشیای سه بعدی ممکن است نام‌های دیگری به‌کار رود، ولی در مفهوم تعریف کلی ما خللی ایجاد نمی‌کند.
ماشین افست چاپ روزنامه، ماشین سیلک اسکرین چاپ پارچه و ماشین فلکسو برای چاپ کاغذ دیواری و ماشین هلیوگراور چاپ لفاف، معمولاً همگی به‌صورت رول ساخته می‌شوند.
تک‌رنگ و چند رنگ
ماشین‌های چاپ مربوط به همه روش‌های چاپ، ممکن است به صورت تک‌رنگ یا چند رنگ ساخته شوند.
دستگاهی که بتواند در یک بار عبور کاغذ یا سطح چاپ شونده، یک رنگ مرکب را به آن منتقل کند، یک ماشین چاپ تک‌رنگ است. به مجموعه تجهیزاتی که انتقال مرکب برای یک چاپ تک‌رنگ را انجام می‌دهند، یک واحد یا یک یونیت چاپ می‌گویند.
برای مثال در چاپ افست ورقی، مجموعه مرکبدان، نوردهای مرکب، مخزن آب و نوردهای انتقال رطوبت، سیلندر چاپ، سیلندر لاستیک و سیلندر پلیت که در ارتباط با هم کار می‌کنند، یک یونیت چاپ افست را تشکیل می‌دهند. چنانچه به جای یک یونیت- در فاصله قسمت تغذیه (ورودی) تا قسمت تحویل (خروجی) ماشین چاپ- چند یونیت چاپ قرار گرفته باشد، آن ماشین چاپ چند رنگ نامیده می‌شود.
بعد از ماشین‌های چاپ تک رنگ، بیشترین تعداد ماشین‌های چاپ به صورت دو رنگ و چهار رنگ ساخته می‌شوند. در ماشین‌های ورقی و رول، ترکیب‌بندی‌های مختلفی از یونیت‌های چاپ (چند رنگ) ارایه می‌شود و متناسب با نیاز سفارش‌دهندگان ماشین‌های پنج رنگ، هشت رنگ، ده رنگ و بالاتر نیز ساخته می‌شوند.
در مواردی این ترکیب بندی به صورتی است که همه رنگ‌ها در یک روی کاغذ چاپ شوند و در بعضی ماشین‌ها، چند رنگ در یک طرف و چند رنگ در طرف دیگر کاغذ قابل چاپ است.
بسیاری از ماشین‌های دو رنگ که به پشت و روزن معروف هستند، در یک گذر کاغذ، پشت و روی آن را به‌طور همزمان چاپ می‌کنند. این ماشین‌ها برای چاپ کتاب و مجله‌های تک‌رنگ بسیار مناسب است. در مواردی یکی از یونیت‌های چاپ را به جای مرکب، به ورنی اختصاص می‌دهند. معمولاً در ماشین‌های پنج رنگ، یونیت آخر به ورنی اختصاص می‌یابد.
در ماشین‌های بالاتر از ۵ رنگ، چهار یونیت برای مرکب‌های چهار رنگ (CMYK) و یونیت‌های دیگر برای رنگ‌های خاص یا رنگ‌های تکی (Spot) و ورنی استفاده می‌شود. علاوه بر اینها در بعضی ماشین‌ها یونیت‌های خاص اضافه می‌شود.
برای مثال به جای یونیت چاپ، واحدی برای چسب زدن و یا طلاکوبی قرار می‌گیرد. البته به معنای دقیق کلمه این موارد نباید در طبقه‌بندی چند رنگ مورد بررسی قرار گیرد. این مبحث را در عملیات پیوسته in line توضیح می‌دهیم.
ترکیب‌بندی یونیت‌های چاپ ممکن است به صورت خطی و پشت سر هم باشد و نیز ممکن است دو به دو زیر و روی کار قرار گیرند. (مانند چاپ لاستیک به لاستیک در ماشین‌های افست رول یا ورقی) همچنین ممکن است یونیت‌های چاپ دور یک سیلندر چاپ مرکزی و روی محیط یک دایره در مسیر عبور کاغذ قرار گیرند. (مانند ماشین فلکسو سیلندر مرکزی) یونیت‌های چاپ در بعضی ماشین‌های چاپ رول (روزنامه) با ترکیب‌بندی خاصی به‌صورت ماهواره‌ای یا اقماری Satellite و در یک ساختار عمودی ساخته می‌شوند، در حالی که در بعضی ماشین‌های چاپ روزنامه با ترکیبی شبیه I وY وH قرار می‌گیرند.
انواع خشک‌کن‌ها
انواع ماشین‌های چاپ از هر روش که باشند، ممکن است دارای تجهیزاتی برای خشک شدن و تثبیت مرکب باشند. هر چند که بسیاری از ماشین‌های چاپ بدون چنین تجهیزاتی هستند. از آنجا که خشک شدن مرکب روی سطح چاپی از مهم‌ترین مسایل چاپ است، هم سازندگان مرکب و هم سازندگان ماشین‌های چاپ تلاش زیادی به خرج می‌دهند تا امکان خشک شدن سریع و مطمئن مرکب را فراهم سازند. در اینجا ما وارد این بحث بسیار مفصل و دقیق نمی‌شویم.
مسایل مربوط به فرمولاسیون مرکب را با همه اهمیتی که دارند، در اینجا کنار می‌گذاریم و به اجمال درباره تجهیزات ماشین‌آلات چاپ برای خشک شدن مرکب اشاره می‌کنیم. تنها لازم است این نکته گفته شود که مرکب‌هایی که برای چاپ در ماشین‌های دارای خشک‌کن ساخته می‌شوند، با مرکب‌های دیگر تفاوت دارند، به همین ترتیب مرکب‌هایی که برای انواع خشک‌کن ساخته می‌شوند، نیز با یکدیگر تفاوت دارند. مرکب‌سازان مشخصات انواع مرکب را روی ظرف‌های آنها می‌نویسند و چاپکاران نیز باید این مرکب‌ها را بشناسند.
در ماشین‌هایی که هیچ‌گونه تجهیزاتی برای خشک شدن کار چاپی ندارند، مرکب با هوای محیط خشک می‌شود. در این صورت معمولاً سرعت کار پایین می‌آید و در مواردی مثل کارگاه‌های چاپ سیلک، کارها را در محیط پهن می‌کنند تا خشک شود. در ماشین‌های بدون خشک‌کن برخی مواد شیمیایی (افزودنی) را با مرکب ترکیب می‌کنند که خاصیت خشک شدن آن را به روش شیمیایی تسریع می‌کند.
خشک‌کن پودری: یکی از معمول‌ترین خشک‌کن‌ها در ماشین‌های افست ورقی، پودرپاش است که پودر سفیدرنگی (شبیه پودر بچه) را روی سطح چاپ شده، می‌پاشد. دانه‌های بسیار ریز پودر که به شکل کروی هستند، روی کار می‌نشینند و مانع تماس برگ بعدی می‌شوند. فاصله اندکی که توسط دانه‌های پودر، بین برگ‌های چاپ شده ایجاد می‌شود، موجب جریان بسیار ضعیف هوا می‌شود.
پودرها سپس جذب مرکب می‌شوند، بدون این‌که اثری در رنگ آن بگذارند. در این حالت ماشین‌چی‌ها توجه دارند که تعداد نسخه‌های چاپی در قسمت تحویل، خیلی زیاد نشود، زیرا فشار وزن ورق‌های چاپ شده می‌تواند مقاومت دانه‌های پودر را از بین ببرد. اپراتورها باید از شرایط کار، مشخصات فنی و نیز دستورالعمل‌های ایمنی مربوط به‌کار کردن با پودر را به درستی مطلع باشند و گرنه هم به کیفیت کارهای چاپی و هم به سلامت خود آسیب می‌رسانند.
خشک‌کن حرارتی: خشک‌کن‌های حرارتی که بخاری نیز نامیده می‌شوند، به‌صورت‌های مختلف ساخته می‌شوند، انواع شعله‌ای و هوای گرم با سیستم گرمایی المنت برقی، یا شعله گاز از رایج‌ترین خشک‌کن‌ها هستند. در ماشین‌های مجهز به خشک‌کن هوای گرم، کار چاپی در حین عبور با دمش هوای گرم، خشک می‌شود.
در حالی که در نوع شعله‌ای، شعله در نزدیکی کاغذ و حتی در تماس با کاغذ قرار می‌گیرد. سرعت حرکت کاغذ، مانع آتش گرفتن می‌شود و در صورت توقف ماشین، ابتدا شعله خاموش می‌شود. خشک‌کن شعله‌ای بیشتر در ماشین‌های رول کاربرد دارد. ماشین‌های رول افست به دو گروه مهم: خشک‌کن یا هیت‌ست(heat set) و بدون خشک‌کن یا کلدست (Cold set)تقسیم می‌شوند.
ماشین‌های چاپ روزنامه معمولاً از نوع کلدست هستند. ماشین‌های رول هیت‌ست که به خاطر تجهیزات خشک‌کن گران‌تر هستند و البته کیفیت بهتری دارند، ماشین‌های چاپ تجاری یا کمرشیال Commercial نیز خوانده می‌شوند. در سال‌های اخیر نوع بینابینی نیز پدید آمده که به نیمه تجاری یا Semi Commercial موسوم است و قابلیت چاپ مرکب‌های کلدست و هیت‌ست را داراست.
خشک‌کن اشعه‌ای: عمده‌ترین خشک‌کن‌های اشعه‌ای عبارتند از: مادون قرمز (IR) و ماوراء بنفش(UV). خشک‌کن‌های آی‌آر، با تابش اشعه IR و ایجاد گرما، کار چاپی را خشک می‌کنند. در صورتی که خشک‌کن‌های UV، با تابش اشعه UV موجب پلی‌مر شدن مرکب‌های UV می‌شوند. مرکب‌ها و وارنیش‌های UV دارای خاصیتی هستند که تا در معرض اشعه UV قرار نگیرند، خشک نمی‌شوند. تعداد لامپ‌ها، اندازه و میزان تابش آنها، متناسب با سطح کار و نیز سرعت حرکت آن، انتخاب و تنظیم می‌شود.
ابعاد ماشین‌های چاپ:*
ابعاد ماشین‌های چاپ در دو گروه عمده ورقی Sheet fed و رول Web fed به این ترتیب بیان می‌شود:
ابعاد ماشین‌های ورقی با حداکثر ابعاد کاغذی که می‌توان در آنها به چاپ رساند مشخص می‌شوند. معمولاً در دفترچه مشخصات فنی ماشین‌ها، حداکثر و حداقل ابعاد کار قابل چاپ و حداکثر و حداقل گراماژ کاغذ یا مقوای مصرفی، قید می‌شود.
برای مثال ماشین افست ورقی ۷۲*۱۰۴ سانتی‌متر یا معادل ۱B که معمولاً کاغذ ۷۰*۱۰۰ سانتی‌متر را با آن چاپ می‌کنند. یا ماشین افست ورقی ۵۲۰*۷۲۰ میلی‌متر معادل ۲B که برای چاپ کاغذ و مقوای ۷۰*۵۰ سانتی‌متر به‌کار می‌رود و ... .
ابعاد ماشین‌های چاپ ورقی، اغلب با ضرایب سری B مشخص می‌شوند و ماشین‌های چاپ دیجیتال اغلب با ضرایب سری A در استاندارد ISO مشخص می‌شوند (مانند ۴ A، ۳ A و ...)
ابعاد ماشین‌های رول با حداکثر عرض رول و کات‌آف (Cut Off) آن مشخص می‌شود. منظور از کات‌آف، دور سیلندر ماشین چاپ است که پلیت روی آن قرار می‌گیرد و در هر دور گردش سیلندر یک فرم را به چاپ می‌رساند.
ابعاد ماشین‌های چاپ روزنامه را به‌صورت دیگری هم بیان می‌کنند. (مثلاً دو صفحه روزنامه یا ۲PP یا چهار صفحه روزنامه (۴PP) و ... بنابراین یک ماشین چاپ رول به عرض ۱۰۰ سانتی‌متر و کات‌آف ۷۰ سانتی‌متر، می‌تواند فرم‌های چاپی را مانند یک ماشین ۱۰۰*۷۰ سانتی‌متری ورقی تولید کند، با این تفاوت که همه فرم‌ها به دنبال یکدیگر و به‌صورت پیوسته‌اند. بعضی از ماشین‌ها که سیلندر دوبل دارند، دو فرم چاپی را در هر دور چاپ می‌کنند.
در ماشین‌های لارج‌فرمت چاپگرهای جوهرافشان indoor و out door، که محدودیت طول چاپ وجود ندارد، تنها اندازه عرض ماشین را مشخص می‌کنند. (مانند ۲۰/۳ متری، ۵ متری و ...)
تجهیزات پیوسته (in line):
ماشین چاپ، همان‌طور که از نامش پیداست برای چاپ کردن است. عملیات دیگر از قبیل تا، دایکات و ... در شمار کارهای پس از چاپ قرار می‌گیرند. اما در بعضی ماشین‌ها امکاناتی برای انجام یک یا چند عملیات تکمیلی و تبدیلی تعبیه شده است. یعنی تجهیزات اضافی برای انجام این عملیات به‌طور پیوسته و در یک خط (in line) با یونیت‌های چاپ قرار می‌گیرد.
در ماشین‌های رول امکاناتی از قبیل برش طولی، پرفراژ، تا و دسته‌کن یا شیت‌کن و ... به‌صورت پیوسته نصب می‌شود. در ماشین‌های رول باریک (Narrow web) که اغلب برای چاپ لیبل و کارهای کم عرض مصرف می‌شوند، تجهیزات متنوع‌تری به‌صورت پیوسته نصب می‌شود. مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: دایکات رول و پوشال‌برداری، خشک‌کن UV، طلاکوب سرد یا گرم، مگنت و چیپ‌گذاری و ...
در ماشین‌های ورقی یونیت ورنی به‌صورت پیوسته به عنوان برج پنجم نصب می‌شود. در بعضی ماشین‌های افست ورقی به تازگی برج طلاکوب نیز اضافه شده است. در اغلب ماشین‌های ورقی، نمره‌زنی و پرفراژ نیز به‌صورت پیوسته امکان‌پذیر است.
تنوع امکانات پیوسته در ماشین‌آلات ورقی و رول و در سیستم‌های مختلف بسیار زیاد است و در هر مورد خاص، راه‌حل‌های گوناگون متناسب با نیاز کاربران، انتخاب می‌شود. امکانات جانبی پیوسته، موجب حذف مراحل میانی و سرعت و دقت بیشتر در انجام کارها می‌شود.
قصه ناتمام تجهیزات جانبی
تجهیزات جانبی، که امکانات و قابلیت‌های ویژه‌ای به ماشین چاپ می‌افزآیند، فراتر از چیزی است که در مبحث تجهیزات پیوسته بیان شد. بعضی از تجهیزات حتی قبل از چاپ، به‌کار می‌آیند، برای مثال در قسمت تغذیه کاغذ مربوط به بعضی ماشین‌های افست ورقی، یک سیستم تبدیل رول به ورق تعبیه شده است.
اما فراتر از عملیات تبدیلی و تکمیلی در ماشین‌های چاپ، امکانات کنترلی به‌کار رفته در آن‌هاست که دربخش‌های مختلف ماشین نصب می‌شوند و دقت هدایت کاغذ، روی هم خوردن رنگ‌ها، کیفیت چاپ، حذف باطله‌ها، شمارش، تغذیه مرکب، تأمین دمای مناسب، اعلام برخی علایم و هشدارها به اپراتور و عیب‌یابی و ... را بر عهده دارند.
با ورود سیستم‌های ارتباطی دیجیتال به عرصه چاپ، حتی امکان گزارش‌گیری و مدیریت ماشین چاپ و نیز عیب‌یابی و تعمیر آن از طریق شبکه‌های ارتباطی و اینترنت میسر می‌شود. برنامه‌ها و سیستم‌های نرم‌افزاری مخصوص ماشین‌های چاپ و چاپخانه نیز به نوبه خود، گفتنی‌های بسیار دارند.
در آینده سهم این بخش در صنعت چاپ، باز هم بیشتر خواهد شد. به هر حال قصه تجهیزات و امکانات جانبی ماشین‌های چاپ، هنوز ادامه دارد.
چاپ‌های ویژه
بعضی روش‌های چاپ کاربردهای ویژه دارند. برای مثال هولوگرافی دارای تکنیک‌های خاص خود بوده و در مراکز معدودی قابل اجراست. (برچسب هولوگرافی روی بعضی محصولات و کارت‌های اعتباری و ... نصب می‌شود)
در چاپ هولوگرافی علاوه بر آنچه در مورد روش‌های چاپ گفته شد، تکنیک‌های دیگری نیز به‌کار گرفته می‌شود (مانند لیزر) و تمهیدات فنی خاصی به عمل می‌آید که مطرح ساختن آنها در اینجا مناسب نیست.
بعضی تکنیک‌های اختصاصی در چاپ‌های امنیتی (مثل چاپ اسکناس و اوراق بهادار و اسناد و ...) نیز به‌کار می‌روند. گفتنی است که در این موارد، روش‌های چاپ، همان روش‌های پیش‌گفته هستند. آنچه تفاوت دارد، مواد مصرفی خاص و بعضی فوت و فن‌های اختصاصی است. (برای نمونه باید یادآور شویم که حتی سیستم برش اسکناس‌ها با برش‌های دیگر تفاوت دارد)
چاپ سه‌بعدی یا لنتیکولار نیز به خاطر مواد پلاستیکی (لنتیکولار) که روی آن چاپ می‌شود و تکنیک‌هایی که در آماده‌سازی و چاپ آن رعایت می‌شود، چاپ ویژه‌ای قلمداد می‌شود. به هرحال اساس کار در انواع چاپ‌های ویژه، همان روش‌های چاپی است که در صفحات قبل برشمرده شد. آنچه موجب ویژگی این چاپ‌ها می‌شود، مواد و تکنیک‌های اجرای آن‌هاست.
در واقع بسیاری از چاپ‌هایی که روی اشیای مختلف صورت می‌گیرد، به نوعی "ویژه" قلمداد می‌شوند. زیرا با دستگاه‌های اختصاصی خود قابل اجرا هستند. برای چاپ چند رنگ روی لیوان یا چاپ اسپری و ... اگر چه از همان روش‌های چاپ شناخته شده استفاده می‌شود، اما از نظر طراحی ماشین و تجهیزات جانبی، با ماشین‌های چاپ معمولی مانند افست ورقی یا افست رول، تفاوت‌های زیادی به چشم می‌خورد. بنابراین ماشین‌آلات و تجهیزات و مواد مصرفی و تکنیک‌ها در هر مورد خاص، به‌طور مشخص قابل مطالعه هستند.
زیر درخت تنومند چاپ
آنچه در این مقاله گفته آمد، در حد درنگی زیر درخت تنومند چاپ بود و کوششی برای ارایه یک طبقه‌بندی منطقی از روش‌های چاپ. در اینجا به شاخه‌های مهمی همچون لیتوگرافی و آماده‌سازی پیش‌ازچاپ تنها در حد اشاره نظر انداختیم و از شاخه‌های انبوه پس از چاپ تنها به نام‌هایی چند بسنده کردیم و از کنار مباحث بسیار مهم نرم‌افزارهای این رشته‌ها، خاموش و بی‌صدا گذشتیم.
به خاطر محدود کردن دامنه بحث، از کاربردها و محصولات گوناگون چاپی نیز جز در موارد پراکنده سخنی به میان نیاوردیم و مبحث گسترده مواد مصرفی به‌طور کلی مسکوت ماند. نکات فنی، استانداردها و ... نیز مطرح نشدند. اما همین مقدار توضیحات و نکات جزیی که بیان شد، بیان‌گر آن است که چاپ، صنعتی پویا و پیشرفته است.
از تخصص‌های ماشین‌سازی و کارخانجات تولیدی مواد مصرفی که بگذریم، تنها در چاپخانه‌ها و مراکز خدماتی و در حد نیاز مدیران و کاربران سیستم‌ها، ده‌ها تخصص گوناگون از رشته‌های مهندسی، هنری، مدیریتی و بازاریابی با این حرفه سروکار دارند.
*در ایران ابعاد ماشین‌ها، مطابق ابعاد رایج برای کاغذ با واحدی به نام <ورق> بیان می‌شود که از دقت کافی برخوردار نیست. برای مثال ابعاد ۷۰*۵۰ سانتی‌متر را دو ورقی و ۷۰*۱۰۰ سانتی‌متر را چهار و نیم ورقی به حساب می‌آورند. همچنین ۶۰*۹۰ سانتی‌متر را ۳ ورقی و ۵۰*۳۵ سانتی‌متر را یک ورقی بزرگ و ۴۵*۳۰ را یک ورقی کوچک می‌خوانند که در هیچ کشور دیگری شناخته شده نیست.
