مطالعات جمعیت شناختی، رشد فزاینده جمعیت را به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه چالش برانگیزترین مسئه فراروی دولت‌ها معرفی می‌کند که علاوه بر تغییر معادلات اقتصادی، ساختارهای اجتماعی را به‌ویژه در سطح خانواده، دستخوش تحولات شگرفی ساخته است.
از میان رفتن خانواده‌های گسترده و تغییر شکل آن به صورت هسته‌ای، از بارزترین شاخصهای این تحولات به‌شمار می‌رود. بدون شک این‌گونه دگرگونی‌ها علاوه بر بعد اقتصادی، مناسبات خانوادگی را نیز متأثر خواهد ساخت.
پیش از این، خانواده گسترده را به عنوان یک واحد اجتماعی تحت رهبری بزرگ خانواده می‌شناختیم. این فرد که عموماً مسن‌ترین عضو خانواده نیز به‌شمار می‌رفت، تلاش می‌کرد تا فرزندان و نوادگان خود را حتی پس از ازدواج و تشکیل خانواده، تحت حمایت قرار دهد. اما امروزه این فرزندان بنا به ضرورت‌های فعلی زندگی، ترجیح می‌دهند تا با تشکیل خانواده هسته‌ای، مستقلاً به مصاف مشکلات بروند.
تحت چنین شرایطی است که نقش اجتماعی افراد سالخورده و کیفیت زندگی آنان دستخوش دگرگونی خواهد شد. چنانچه این افراد از امکان زندگی مستقل برخوردار نباشند، به ناچار باید تحت سرپرستی فرزندان یا سایر بستگان خود قرار گیرند. از سوی دیگر زمانی که به مشکلات فراروی خانواده‌های هسته‌ای می‌نگریم درمی‌یابیم که افزایش تعداد اعضای این خانواده‌ها دارای پیامدهای اقتصادی و اجتماعی دشواری است.
گرانی قیمت مسکن، چه به صورت خرید یا اجاره‌بها، فضای محل زندگی و کیفیت سکونت را روز به روز محدودتر می‌سازد. مضافاً این که ضعف بنیه اقتصاد و کمبود امکانات معیشتی، امکان تأمین حداقل نیازهای زندگی را نیز برای بسیاری از خانواده‌ها دشوار ساخته است.
بااین اوصاف روشن است که نگهداری از افراد سالمند، آن هم در خانواده‌هایی که از فضای فیزیکی و امکانات معیشتی کافی برخوردار نیستند، حاصلی جز رنج و نگرانی برای طرفین و از بین رفتن حرمت‌ها میان اعضای خانواده و فرد سالخورده به دنبال نخواهد داشت.
نتیجه درک این واقعیت آن است که به جای تأکید تعصب‌آمیز بر نگهداری سالمندان در خانواده‌ها و ضد ارزش دانستن وجود سراهای سالمندی، تلاش کنیم تا افراد سالمند و وابستگان آنان، اطلاعات لازم را درخصوص مراکز نگهداری از سالمندان و چگونگی انتقال سالخوردگان به این سراها به دست آورند.
در سایه این تلاش، افرادی که از بضاعت لازم جهت نگهداری از عضو سالمند خانواده برخوردار نیستند می‌توانند ضمن حفظ پیوندهای عاطفی خویش با شخص سالمند، شرایط انتقال وی را به محیط جدید فراهم آورند، به‌گونه‌ای که این انتقال با کمترین فشار روانی برای طرفین همراه باشد.
بدون شک سپردن فرد سالمند به سرای سالخوردگان، رویداد مهمی است که سازگاری با آن برای فرد سالمند و حتی در بسیاری از مواقع برای سایر اعضای خانواده، امری است بس دشوار. فرد سالخورده، کوله باری از احساسات یأس و انزوا را با خود به سرای سالمندان می‌برد.
احساس خشم و ناراحتی نسبت به فرزندانی که او را به خانه سالمندان سپرده‌اند از سویی و از سوی دیگر، تردید و نگرانی درخصوص نحوه سازگاری با محیط جدید موجب می‌شود تا افراد تازه وارد، نخستین روزهای اقامت در مرکز را با دشواری سپری نمایند.
اینجاست که درمی‌یابیم شناخت صحیح خانواده‌ها و مسئولان و مراقبین مراکز سالمندان نسبت به مراحل پذیرش افراد سالخورده تا چه اندازه می‌تواند در سازگاری افراد سالخورده با موقعیت جدید مؤثر واقع شود.
مراحل پذیرش افراد سالمند در مراکز نگهداری
فرآیند پذیرش صحیح سالمندان در مراکز نگهداری به قرار زیر است:
1 - آماده‌سازی:
در این مرحله خانواده تلاش می‌کند تا شخص سالخورده را از لحاظ روانی برای انتقال به خانه سالمندان مهیا سازد. طی این دوره اعضای خانواده دامنه متنوعی از افکار و احساسات، از احساس گناه گرفته تا افکار مثبت ناشی از پذیرش واقعیت را تجربه می‌کنند.
2 – جداسازی و انتقال:
این مرحله در حقیقت دشوارترین بخش فرایند پذیرش است چرا که رویداد جدایی از خانواده و انتقال به محیط ناآشنای سرای سالمندان، با غم و اندوه فراوان همراه است. خویشتنداری خانواده و همگانی آنان با مسئولان مراکز نگهداری، در این مرحله حائز اهمیت است. 3
– جذب و سازگاری با محیط جدید:
این دوره، طولانی‌ترین مرحله فرایند پذیرش است و در بسیاری از مواقع، ماه‌ها به طول می‌انجامد. جذب پذیرش صحیح فرد سالمند، منوط به آشنایی مددکاران و مراقبین مراکز با روانشناسی سالمندی و ایجاد ارتباط صحیح با سالخوردگان است که در این رابطه، همراهی خانواده‌ها نقش تعیین‌کننده‌ای خواهد داشت.
سازگاری سالمندان با محیط جدید
عوامل موثر در سازگاری افراد سالمند با شرایط اقامت در مراکز سالمندی عبارت است از:
1 – پیش از ورود فرد سالخورده به مرکز نگهداری، لازم است تا وضعیت خانوادگی وی از نزدیک توسط مددکاران یا مسئولان مراکز مورد بررسی قرار گیرد. طی چنین شرایطی فرد سالمند و خانواده وی به راحتی می‌توانند از مشکلات خود سخن بگویند و اطلاعات لازم را در خصوص موقعیت و امکانات سرا دریافت نمایند.
2 – شخص در بدو ورود به مرکز می‌بایستی از سوی مسئولان و مراقبین به گرمی مورد استقبال قرار گرفته و به سایرین معرفی شود. آشنایی کامل افراد تازه وارد با برنامه‌های روزانه و تشویق آنان به حرکت در محیط مرکز و آگاهی از امکانات آن نیز می‌بایستی در این مرحله مورد توجه قرار گیرد.
3 – مشارکت فعال خانواده در امر مراقبت از سالمندان تاثیر بسزایی در سازگاری آنان با محیط جدید خواهد داشت. ارتباط مستمر اعضای خانواده یا دوستان نزدیک فرد سالخورده با مراکز نگهداری و حضور منظم آنان در چنین محیط‌هایی، از یک‌سو احساس طردشدگی و انزوا را در سالخوردگان کاهش داده و آنان را به زندگی امیدوارتر می‌سازد.
از سوی دیگر تماس خانواده با عضو سالمند و آگاهی از موقعیت وی، احساس گناه و نگرانی فرزندان را از میان برده و موجب تداوم عشق و مودت میان سالخوردگان و خانواده‌های آنان می‌گردد.
4 – انعطاف‌پذیری در برنامه‌های روزمره، سازگاری و تعلق خاطر فرد سالخورده را افزایش خواهد داد. هر چند فراگیری نظم و انضباط حاکم بر سراهای سالمندی برای بسیاری از افراد ناخوشایند و زمان‌بر می‌باشد لیکن آموزش شیوه‌های زندگی گروهی و نظم و ترتیب در انجام فعالیت‌های روزمره نباید تا آن حد انعطاف‌ناپذیر باشد که به آزادی‌های فردی و شئونات انسانی آنان لطمه وارد سازد.
علاوه بر آن، تنوع بخشیدن به برنامه‌های روزمره، همانند اجرای برنامه‌های فرهنگی و هنری با مشارکت سالمندان مقیم مرکز و خانواده‌های آنان، روند مراقبت از این افراد را از انعطاف و جذابیت بیشتری برخوردار خواهد ساخت.
5 – مراقبت از فرد سالخورده همواره باید با رعایت شأن انسانی وی صورت گیرد. بسیاری از این افراد مایلند تا آنان را با نام یا نام خانوادگی و به طور مستقیم خطاب کنیم. آنها ترجیح می‌دهند که نیازهایشان را با ما در میان بگذارند و متناسب با این خواسته‌ها از ما کمک بگیرند. این صاحبان تجربه و خرد، بیش از هر چیز به دوستان و مراقبتی نیازمندند که بتوانند به آنها اعتماد کنند و ناگفته‌های زندگی پرفراز و نشیب خویش را با آنان بازگویند.
6 – در مراقبت از سالخوردگان باید همواره تلاش کنیم تا آنان ضمن رعایت مسائل ایمنی، استقلال لازم را در انجام کارهای شخصی خویش به دست آورند.
به عبارت دیگر، کمک و مراقبت ما نباید همراه با حس ترحم و موجب وابستگی بیش از حد فرد باشد. چرا که در این صورت، افراد سالخورده ضمن از دست دادن عزت نفس، توانایی‌های جسمی و قدرت تحرک خویش را نیز به سرعت از کف خواهند داد.
