همشهری آنلاین_ فاطمه عسگری‌نیا: صحبت‌هایمان پیرامون کتاب سرگذشت یک خیابان با «مریم میرزایی» از ۴ سال تلاش بی‌وقفه او برای کشف قصه‌های ناگفته این خیابان آغاز شد و از ماجراهای جذابی که او شنید و هر روز بر انگیزه‌اش برای تکمیل محتوای این کتاب افزود. کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی می‌گوید: «عمر این خیابان حدود ۱۵۰ سال است و تولدش به اواسط دوره ناصرالدین‌شاه بر می‌گردد، همان دورانی که او با تخریب حصارها، دروازه‌ها و برج‌وباروهای شهر عزمش را برای توسعه تهران جزم کرد. در سایه این تخریب‌ها محله جدیدی در تهران به نام محله دولت پا می‌گیرد. شکل‌گیری محله دولت همان و خیابان‌کشی‌های جدید در آن همان. خیابان سی تیر یکی از خیابان‌های متولدشده در محله دولت آن سال‌هاست. » (۱۲۸۴ قمری‌ـ ۱۲۴۶ شمسی) او در فصل نخست کتابش که شامل صد صفحه اول آن می‌شود، به سیر شکل‌گیری و تکامل این خیابان در طول ۴ دوره تاریخی از زمان قاجار تا انقلاب اسلامی پرداخته است.
- همسایگی ادیان در خیابان سی تیر
به گفته نویسنده کتاب سرگذشت یک خیابان، طول خیابان سی تیر از ابتدای آن در تقاطع امام‌خمینی(ره) تا انتهایش که به نوفل لوشاتو و سفارت روسیه ختم می‌شود ۱۲۸۰متر است. در این متراژ چشمگیر شما می‌توانید شاهد همسایگی و همزیستی پیروان ادیان چهارگانه اسلام، مسیحیت، یهود و زرتشت باشید. همین ویژگی باعث شده تا این خیابان به‌عنوان محور ادیان هم مشهور شود.
این پژوهشگر معماری می‌گوید: «وجود نیایشگاه‌هایی اعم از ۳ مسجد، ۳ کلیسا، یک کنیسه و یک آتشکده در فاصله 1280 متری است در 350 متر یک مسجد،سه کلیسا ، یک کنیسه و یک اتشکده .به همین خاطر است که می‌گویند سی تیر در دنیا نمونه ندارد. حتی هند با آن همه تنوع مذاهب نتوانسته در هیچ معبر و خیابانی شاهد این پیوستگی ادیان و همسایگی نیایشگاه‌ها باشد. » تنوع نیایشگاه‌ها در خیابان سی تیر باعث می‌شود تا میرزایی ارتباط خوبی با متخصصان این ادیان برقرار کند و سرگذشتشان در این خیابان را از زبان این متخصصان روایت کند. او می‌گوید: «در منابع ارمنی زبان نوشته شده است ارامنه در دهه ۱۸۸۰ میلادی (۱۲۷۰ تا ۱۲۸۰ قمری) پایشان به سی تیر باز شده است. این گروه بعد از توسعه شهر تهران از محله‌ها ارامنه‌نشین جنوب تهران راهی محله دولت می‌شوند، هرچند برای آنها دل کندن از کلیسای گئورک مقدس سخت بوده است. وقتی روز به روز به جمعیت ارامنه ساکن در خیابان اضافه می‌شود چاره‌ای نمی‌ماند جز ساخت کلیسای جدید و نیز مدرسه برای فرزندانشان در قطعه شمالی سی تیر (تقاطع جمهوری و میرزاکوچک‌خان)، اما از آنجا که ساخت مدرسه و کلیسا نیازمند تأمین بودجه مناسب از محل کمک‌های مردمی بود، ساخت مدرسه هایکازیان در محله ارامنه اولویت آنها می‌شود و بعد از گذشته سالها کلیسا ساخته می‌شود. هنوز هم بعد از گذشت سالها این بلوک شمالی در دست خلیفه‌گری ارامنه است. »
روبه‌روی کلیسای مریم مقدس می‌ایستیم. اینجا نخستین کلیسای ارامنه بعد از سکونت در محله دولت است. ساخت این نیایشگاه طبق سنت ارامنه ۷ سال طول کشید و در محوطه‌اش مجسمه و مقبره ۳ تن از ارامنه مشهور یعنی یپرم خان، هُوْهانِس خان ماسحیان و هاراطون داویدیان، پدر علم روانشناسی نوین در ایران، قرار دارد.
مجموعا در خیابان سی تیر 3 کلیسا قرار دارد. غیر از کلیسای ارامنه که صحبت شد. کلیسای ادونتیست در یکی از کوچه های فرعی قرار دارد و کلیسای انجیلی در جداره خیابان سی تیر و کمی بالاتر از خیابان سرهنگ سخایی.
قصه ساخت این کلیسا به دوره ای بر می گردد که مسیونرهای امریکایی تبار مبلغ دین پروتستان برای تبلیغ این دین راهی ایران می‌شوند و اراضی گسترده‌ای را بر خیابان سی تیر خریداری کردند که از سمت شرق به کوچه نوبهار و میرشکار محدود می شود. سپس در این اراضی به ساخت یک کلیسا و ۲ مدرسه اقدام می‌کنند. این ۲ مدرسه از زمان رضاخان در اختیار دولت ایران قرار می‌گیرد.
- بلوک غربی سی تیر ( میرزا کوچک خان)در دست زرتشتیان
نویسنده کتاب سرگذشت یک خیابان در ادامه قصه زندگی زرتشی‌های سی تیر را برایمان روایت می‌کند و می‌گوید: « محله پیرامون سی تیر(ما بین سعدی تا حافظ کنونی) نخستین محله زرتشتی های تهران هم بوده است. در واقع زرتشتی‌ها بعد از سکونت در این محله در محور غربی سی تیر شمالی کم‌کم شروع به ساخت آتشکده و مدرسه می‌کنند. بنای مدرسه فیروز بهرام را در همان نبش سی تیر شمالی مقابل بلوک خلیفه‌گری ارامنه می‌گذارند؛ مدرسه‌ای که کلنگش به همت ارباب کیخسرو شاهرخ به زمین می‌خورد . »این‌طور که تحقیقات او خبر می‌دهد بزرگانی چون احمد شاملو، محمد نوری، دکتر عزت‌الله نگهبان، ایرج افشار و سید حسین نصر در این مدرسه تحصیل کرده‌اند. بعد از ساختمان مدرسه به آتشکده آدریان، مقابل کلیسای مریم مقدس، می‌رسیم. این بنا هم به همت ارباب کیخسرو شاهرخ بر اساس طرح تهیه‌شده توسط پارسیان هند ساخته می‌شود. معماری زیبای این آتشکده الهام‌گرفته از الگوی چهارطاقی‌هاست و تمام نکات اصلی یک آتشکده در آن رعایت شده است؛ از قرار گرفتن مدرسه در همجواری‌اش گرفته تا کتابخانه و یزشن گاه مخصوص.
ناگفته نماند که تردد زنان و جوانان زرتشتی هم در این کوچه زیاد است، چراکه انجمن زنان زرتشتی و دانشجویان زرتشتی هم در طبقه فوقانی همین تالار واقع است. هرچند هنوز جمعیت قابل توجهی از پیروان این ۲ مذهب درکل محدوده سی تیرسکونت دارند، اما به گفته مریم میرزایی به دلایل مختلفی از جمله جریان توسعه شهر تهران به محله‌های دیگر و برخی کلا از ایران مهاجرت کردند.
- تنها کنیسه یهودیان در کوچه سیمی
از وجود ۳ مسجد مسلمانان در خیابان سی تیر که بگذریم، سهم یهودیان ساکن در محله هم با وجود کنیسای حییم محفوظ است. با این کارشناس برای دیدن این بنای قدیمی و ارزشمند راهی کوچه سیمی در تقاطع شاطری می‌شویم. بر خلاف نیایشگاه‌های دیگر به رسم یهودیان این نیایشگاه هیچ مشخصه خاصی ندارد جز نوشته‌ای که روی در آبی‌رنگ آن خبر از کنیسه یا کنیسا بودن آن می‌دهد. میرزایی می‌گوید: «کنیسای حییم نخستین کنیسای یهودیان تهران خارج از محدوده شهری قدیم است و هر روز شنبه‌ها پذیرای پیروان دین یهود است. »
- موزه ایران باستان و دعوت از شهروندان
همین‌طور که با نویسنده کتاب سرگذشت یک خیابان، در پیاده‌راه سی تیر قدم می‌زنیم، او قصه بناهای تاریخی ارزشمند موجود در جداره این خیابان را برایمان بازگو می‌کند. او این قصه را از آغوش باز موزه ایران باستان برای پذیرایی گردشگران و توریست‌ها در سی تیر شروع می‌کند و می‌گوید: «موزه ایران باستان در جنوبی‌ترین قسمت خیابان سی تیر با طاق کسرایی زیبا و معماری منحصربه‌فرد چشم هر بیننده‌ای را نوازش می‌دهد و هر رهگذری را برای دیدن دعوت می‌کند. تولد این موزه به سال ۱۳۱۲ برمی‌گردد. هرچند در سال ۱۳۱۶ کار ساختش کامل می‌شود، اما جنگ جهانی اجازه افتتاح آن را نمی‌دهد و بعد از جنگ جهانی است که مردم شاهد گشایش آن می‌شوند. » درست است طرح موزه ایران باستان برگرفته از معماری دوران ساسانی است، اما معمارش آندره گدار فرانسوی است که این بنا را در ۲ طبقه و یک زیرزمین طراحی می‌کند تا محلی باشد برای نمایش آثار دوران قبل و بعد از اسلام. پشت ساختمان موزه ایران باستان کتابخانه ملی سابق قرار دارد. وقتی کتابخانه ملی به اراضی عباس‌آباد منتقل شد، این ساختمان ۱۰ سال بلااستفاده ماند تا اینکه وزارت علوم و فن‌آوری یک طبقه ان را اجاره کرده است طبقه اول دست موزه کتابت و چاپ زیر نظر مجلس است.»
- نخستین مریضخانه دولتی در خیابان سی تیر
در ضلع جنوب غربی سی تیر بیمارستان سینا قرار دارد که قدیمی‌های تهران آن را با نام مریضخانه دولتی می‌شناسند. این بیمارستان یکی از نخستین بناهایی است که با ساخت محله دولت در طرح توسعه تهران در این نقطه شکل گرفت و هنوز که هنوز است پذیرای بیماران پایتخت است.
او می‌گوید: «مریضخانه دولتی تا دوران پهلوی به این نام خوانده می‌شد، اما بعد از اینکه زیر نظر دانشکده علوم پزشکی قرار گرفت، به احترام ابوعلی سینا در سال ۱۳۱۹ به نام سینا خوانده شد تا در طول زمان شاهد بستری شدن افراد تاریخ‌سازی چون مدرس در برهه‌های حساس تاریخ ایران شود. » یکی از نکات جالبی که نویسنده کتاب سرگذشت یک خیابان در حاشیه بازدید از سی‌تیر برایمان می‌گوید سابقه صد ساله درمان رایگان بیماران در بیمارستان سیناست. او می‌گوید: «این بیمارستان شاهد خیلی از نخستین های بخش درمان کشور بوده است. از نخستین اورژانس گرفته تا نخستین بخش سوانح و سوختگی و...» آنچه امروز از خیابان سی تیر به عنوان بیمارستان سینا دیده می شود و مردم می شناسند، ساختمانی ۱۴ طبقه با نمای کامپوزیت سفید و قرمز است که بعد از انقلاب به مجموعه قدیمی بیمارستان اضافه شد. »
- نخستین هنرستان فنی کشور
بعد از ساختمان بیمارستان سینا نخستین هنرستان فنی کشور قرار دارد که به «هنرستان ماندگار صنعتی» مشهور است. این نویسنده می‌گوید این مدرسه نخستین مدرسه ایران و آلمان بوده است که شروع جنگ جهانی باعث می‌شود تا دولت آلمان حمایت‌های مالی خود را از آن قطع کند. رضا خان هم با تصویب بودجه‌ای برای مدرسه بعد از جنگ جهانی شرط آموزش دروس عمومی و فنی و حرفه‌ای را در کنار آموزش زبان آلمانی می‌گذارد. همین مسئله بستر تبدیل این مدرسه به هنرستان صنعتی را در بهمن ۱۳۰۳ برای ارائه تعلیمات حرفه‌ای و تربیت تکنسین در مقطع متوسطه فراهم می‌کند. دولت آلمان هم به رسم رفاقت ماشین‌آلاتی را به این مجموعه هدیه می‌کند. » او با اشاره به ساختمان کناری هنرستان می‌گوید: «نخستین گروه فارغ‌التحصیلان مدرسه در سال ۱۳۰۷ مدرک می‌گیرند و دوره عالی فنی را در ساختمان همجوار سپری می‌کنند. این ساختمان در واقع به مادر دانشکده علم و صنعت مشهور است. »
- نام بزرگان در خیابان می‌درخشد
- پیاده راه غربی خیابان را به سمت شمال طی می‌کنیم و به خانه زیبای قدیمی نبش کوچه صالح می‌رسیم؛ کوچه‌ای که او می‌گوید نام سابقش کوچه ایرج بوده است. چون خانه ایرج میرزا شاعر نامدار اینجا بوده است. نویسنده کتاب سرگذشت یک خیابان، از خانه قدیمی نبش کوچه صالح به نام خانه «ترانه یلدا» یاد می‌کند و می‌گوید: « یلدا به اتفاق همسرش در یک طبقه از این خانه زندگی می‌کنند. »همین‌طور که طول کوچه صالح را قدم می‌زنیم میرزایی قصه نامگذاری کوچه‌پسکوچه‌های سی‌تیر را برایمان روایت می‌کند: «از زمان قدیم مرسوم بوده نام محله‌ها و کوچه و خیابان‌ها بر اساس سابقه سکونت آدم‌های مشهور در آن انتخاب می‌شده و کوچه‌های ارباب کیخسرو شاهرخ، کوچه شیبانی، کوچه شیروانی و کوچه میرشکار همگی مصداق این سخن است. »
به گفته او سی تیر را با نام های فراوانی می خواندند. یکی از نام های آن قوام‌السلطنه بوده است. چون ملک قوام، نخست وزیر ایران در دوران قاجار و پهلوی، در این خیابان قرار داشته است. در میانه کوچه صالح بیمارستان شرکت نفت قرار دارد و روبه‌روی این بیمارستان خانه‌ای زیبا و قدیمی دیده می‌شود که این روزها در تملک شهرداری است، اما نوع کاربری آن مشخص نیست. میرزایی می‌گوید این خانه هم منتسب به ایرج میرزاست و تحقیقات من نشان داد اشوب یوسفیان، بوده است . از کوچه صالح وارد کوچه شاطری می‌شویم، همانجا که این روزها یکی از زیباترین خانه‌های قدیمی‌اش در اختیار سرای محله و شورایاری محله فردوسی قرار دارد.
به گفته او روبه‌روی این بنا نخستین واحد تولیدکننده چوب بیلیارد ایران تا چندی پیش در این محل بوده و الان به جداره خیابان سی تیر منتقل شده است. برای اینکه به سی تیر برگردیم باید کوچه سیمی را تا انتها طی کنیم. یکی از بناهایی که در خیابان سی تیر توجهمان را به خود جلب می‌کند، ساختمانی با کاشیکاری باریک است این نویسنده درباره آن می‌گوید: «این بنا ساختمان انجمن کتب مقدس بوده است و کاشیکاری آن توسط استادان، کارگاه «خاک نگار مقدم» انجام شده است. هنرمندان چیره‌دستی که برج آب بانک ملی را هم کاشیکاری کرده اند. »
- علت حفظ بافت مسکونی
خیابان سی تیر یک خیابان محلی است. با اینکه به موازات آن خیابان‌های حافظ، فردوسی و لاله‌زار قرار دارند که هر ۳ به مرکز فعالیت اصناف مختلف تبدیل شده‌اند، این اتفاق در مورد سی تیر نیفتاده است. دلیل اصلی این اتفاق این است که در ضلع غرب این خیابان محوطه بزرگی است که بیمارستان در آن قرار دارد و از این بیمارستان تا مدرسه صنعتی که نخستین مدرسه ایران و آلمان بوده است این محوطه اشغال شده و ریزدانه نیست که تبدیل به مغازه شود. در قسمت شرق هم اراضی بزرگی قرار داشته که ابتدا میدان مشق بوده و بعد باغ ملی شده و سپس هم چندین وزارتخانه و ساختمان دولتی در آن ایجاد می شود. اینها همه باعث شده از سی تیر تا خیابان سرهنگ سخایی اصلاً امکان ایجاد کاربری تجاری وجود نداشته باشد.
- هویت سی تیر نباید نابود شود
خیابان سی تیر این روزها به خیابان شکم، خیابان خوشمزه‌ها و خیابان غذا مشهور شده است. آن هم به دلیل استقرار کانکس‌های غذافروشی که در ضلع غربی سی تیر جنوبی تا اواسط آن پشت سر هم ردیف شده‌اند. نویسنده کتاب سرگذشت یک خیابان از این ویژگی به‌عنوان یکی از آسیب‌های جدی خیابان سی‌تیر یاد می‌کند و می‌گوید: «با استقرار این کانکس‌ها از پیاده‌راه اصلی خیابان چیزی باقی نمانده است و روغن‌های ریخته روی زمین که حاصل پخت وپز غذاست و قرار گرفتن مواد غذایی مورد نیاز کانکس‌ها، نه تنها سیمای شهری را به هم ریخته، بلکه باعث آلودگی‌های بسیار و جولان موش‌ها در همسایگی بیمارستان سینا شده است. ضمن این که تردد خودروها و جمعیت مراجعه‌کننده برای صرف غذا آسایش و آرامش را از بیماران بستری در بیمارستان سینا ربوده است. »در محور شرقی پیاده‌راه نیز قرار گرفتن گلدان‌ها، چترها و میز و صندلی‌ها راه را برای پیاده‌روی گردشگران بسته است.