همشهری آنلاین_راحله عبدالحسینی: عمارت‌های خاموش و ساختمان‌های متروک از روزگاری که بر آنها رفته حکایت می‌کنند. یکی از همین ساختمان‌هایی که دیگر صدایی از آن به گوش نمی‌رسد تیمارستان «چهرازی» است؛ بیمارستان اعصاب و روان که به مدیریت دکتر «ابراهیم چهرازی» سال ۱۳۱۸ تأسیس شد. موقعیت این بیمارستان درست روبه‌روی بوستان ملت و در جنوب باغ‌وحش تهران بود.
تیمارستان چهرازی هم مثل باغ‌وحش تهران حدود ۴ دهه پیش به علت اعتراض اهالی و همسایه‌ها برای همیشه تعطیل شد. ساختمان تیمارستان چهرازی تا همین امروز متروکه باقی مانده بود. مدتی پیش باخبر شدیم قرار است ساختمان تخریب شود. به همین بهانه پای صحبت «داریوش شهبازی» نویسنده و پژوهشگر تهران نشستیم تا درباره تاریخچه راه‌اندازی تیمارستان چهرازی و در نگاه کلی‌تر درباره نخستین بیمارستان‌های اعصاب و روان تهران بیشتر برای ما بگوید.
تورق کتاب‌های تاریخی نشان می‌دهد که سابقه راه‌اندازی تیمارستان در پایتخت به دوره ناصری برمی‌گردد. شهبازی، نویسنده کتاب تهران‌نامه می‌گوید: «دارالمجانین مکانی بود برای افرادی که بیماری روحی و روانی داشتند. متأسفانه در آن دوران با این بیماران به شکل نامطلوبی رفتار می‌شد و واژه‌هایی که در مورد آنان به کار می‌رفت، دیوانه یا زنجیری و کلماتی مانند اینها بود که بار منفی داشت. جامعه هم با این افراد بسیار بد برخورد می‌کرد. گاهی اوقات این بیماران را می‌زدند و در شرایط سختی از آنها نگهداری می‌کردند.»
- شرایط نامناسب نگهداری از بیماران روانی در روزگار گذشته
شهبازی با بیان اینکه شرایط نامناسب نگهداری از بیماران روانی فقط مختص جامعه ما نبود ادامه می‌دهد: «در کشورهای دیگر هم سوابقی هست که در بررسی تاریخی این معضل می‌بینیم افرادی که سابقه بیماری روانی داشتند در شرایط بدی نگهداری می‌شدند. گفته می‌شود در یکی از کشورهای اروپایی این بیماران در قفس‌های چوبی قرار داده می‌شدند.
یک سوراخ ایجاد می‌کردند که از آن سوراخ سر بیمار بیرون بود و بقیه اندامش را می‌بستند. در آن دوران اطلاعات پزشکی پیشرفت چندانی نداشت و در این زمینه هنوز به شناخت کاملی دست پیدا نکرده بود. داروهای مختلفی به بیماران داده می‌شد که نه تنها معالجه نمی‌شدند بلکه در وضعیت بدتری قرار می‌گرفتند و از همه بدتر اینکه آنان را با زنجیر می‌بستند و در جاهای تاریک از آنان نگهداری می‌کردند.»
- بلدیه، دارالمجانین را اداره می‌کرد
در سال ۱۲۹۷ هجری شمسی تغییری در مدیریت دارالمجانین ایجاد شد. بیماران اعصاب و روان را به بیمارستان دولتی منتقل کردند. شهبازی می‌گوید: «بیمارستان سینا که به بیمارستان دولتی معروف بود، چند اتاق در زیرزمین داشت؛ اتاق‌هایی تاریک و مرطوب با درهای آهنی. محلی بسیار نامناسب بود ولی به هر حال به این بیماران اختصاص داده شده بود.
در زیرزمین بسته می‌شد. غذای خوب نداشتند. وقتی سر و صدا می‌کردند هم کتک می‌خوردند.» روزگار به همین منوال برای این بیماران ادامه داشت تا اینکه در سال ۱۲۹۹ نگهداری از این بیماران را به بلدیه تهران واگذار کردند. شهبازی ادامه می‌دهد: «بودجه‌ای در اختیار گذاشتند و چند پرستار و تعدادی را مراقب آنان قرار دادند. باز هم آزاد نبودند و در غل و زنجیر بودند. بسیار شرایط بدی داشتند. تا اینکه در سال ۱۳۰۰ خورشیدی وضعیت دارالمجانین سر و سامانی گرفت. زیرا در آن سال جامعه ملل، دولت‌ها را در مورد بیماران روانی و حتی زندانی‌ها تحت فشار قرار دادند.»
- دایره صحیه هم پای کارآمد
در مورد بیماران روانی وضعیت به همین منوال پیش رفت تا اینکه دایره صحیه یا همان دایره بهداشت و سلامت با بلدیه همکاری کرد و در ارتباط با مدیریت دارالمجانین یا همان دیوانه‌خانه اقداماتی صورت گرفت. طی سال‌های ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۸ در نقاط مختلف ایران مثل تبریز، اصفهان، مشهد و همدان چنین اماکنی تأسیس شد. اما هیچ تحول بزرگی در این ارتباط اتفاق نیفتاد.
- تأسیس بیمارستان‌های روانی در تهران
در دوران پهلوی اول وضعیت نگهداری از بیماران روانی تغییر کرد. شهبازی در این مورد توضیح می‌دهد: «با تأسیس دانشگاه تهران، ناگهان جامعه ایرانی دچار تحول بزرگی شد. دانشگاه یکی از شاخص‌های مهم توسعه در جهان است. در مورد پزشکی بعد از دانشکده پزشکی چند نسل بعد تعدادی از دانشجویان که در همان اوایل حکومت رضاشاه در سال ۱۳۰۸ به اروپا اعزام شدند. چند نفری هم بودند که در رشته روانپزشکی تحصیل کردند.
شروع روانپزشکی نوین بعد از فارغ‌التحصیلی و بازگشت این دانشجویان به وطن بود.
از جمله دکتر ابراهیم چهرازی، دکتر میرسپاسی و دکتر رضاعی و یکی، دو نفر دیگر. این افراد با ورود به ایران تحولی را در زمینه برخورد با بیماران روحی و روانی ایجاد کردند.
با تأسیس دانشکده، روانپزشکی نوین ایران شروع شد.» در سال ۱۳۱۷ بیمارستان روانپزشکی میمنت توسط دکتر عبدالحسین میرسپاسی، در سال ۱۳۱۸ تیمارستان چهزاری توسط دکتر ابراهیم چهرازی و سال ۱۳۱۹ آسایشگاه دکتر رضاعی در تهران برای نگهداری از بیماران اعصاب و روان راه‌اندازی شد. به گفته شهبازی چند سالی به این اماکن تیمارستان گفته می‌شد و بعد از آن بیمارستان روانی می‌گفتند: «در ابتدا بیمارستانی که دکتر چهرازی راه‌اندازی کرده بود به نام تیمارستان خوانده می‌شد.»
- تیمارستان چهرازی در دره قشلاق شمیران
دکتر چهرازی سال ۱۳۱۸ یک قطعه زمین را در دره قشلاق خرید؛ دره قشلاق زمین وسیعی در شرق خیابان ولی‌عصر(عج) کنونی بود. این منطقه وسیع که به نام دره قشلاق بود از حوالی چهارراه پارک وی تا کمی بالاتر از میدان ونک را شامل می‌شد. در آنجا باغ‌وحشی هم بود. قطعه زمینی که ابراهیم چهرازی خرید تقریباً در جنوب باغ‌وحش واقع بود. بعدها به خاطر اعتراض مردم بیمارستان روانی چهرازی و باغ‌وحش تعطیل شدند.
شهبازی می‌گوید: «دکتر چهرازی اهل لنجان در اصفهان بود. بعد از دوران ابتدایی به تهران آمد و در مدرسه دارالفنون درس خواند. او سال ۱۳۰۸ از سوی دولت به اروپا اعزام شد و در سال ۱۳۱۵ با مدرک تخصصی اعصاب و روان به ایران برگشت و استادیار دانشکده پزشکی شد. در زمینه روانپزشکی جزو پیشکسوتان ایران است. ریاست انجمن اعصاب و روان ایران را هم به دست آورد.
او که تألیفاتی هم دارد سال ۱۳۸۹ در ۱۰۲ سالگی از دنیا رفت.» تیمارستان چهرازی یکی از ۴ بیمارستان اعصاب و روان خصوصی تهران بود که برای همیشه تعطیل شد. از مساحت ۱۵ هزارمترمربعی آن اکنون فقط ۳ هزارمترمربع باقی مانده که در آن نیز بسته است. نمای داخل آن در روزگار فعلی مشخص نیست. تصاویر قدیمی شکل و شمایل حیاط و اتاق‌ها را نشان می‌دهد. فیلم سینمایی «ورود آقایان ممنوع» به کارگردانی «رامبد جوان» داخل این بیمارستان فیلمبرداری شد و نمایی از راهروها، اتاق‌های بزرگ و حیاط را نشان می‌دهد.