همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: نخستین شماره روزنامه "وقایع اتفاقیه" در هجدهم فروردین سال ۱۲۳۰ هجری شمسی مصادف با جمعه پنجم ربیع‌الثانی ۱۲۶۷ هجری قمری به چاپ رسید.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا ببینید
به عبارت دیگر، نخستین شماره این روزنامه حدود ۶ ماه قبل از عزل میرزاتقی خان امبیرکبیر در ۲۱ مهرماه سال ۱۲۳۰ شمسی منتشر شد. «نصرالله حدادی» تهران‌شناس، در این‌باره می‌گوید: «در زمان صدارت میرزاتقی‌خان امیرکبیر فقط ۶ ماه روزنامه وقایع اتفاقیه منتشر شد. در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار روزنامه دیگری نیز با عنوان "حکیم‌الممالک" منتشر می‌شد که تمام آن توسط شخص ناصرالدین‌شاه که هوس کرده بود خود روزنامه‌ای داشته باشد به چاپ می‌رسید. او در این روزنامه وقایعی که در سفر نخست خود به خراسان از ۳۱ فروردین ۱۲۴۶ تا ۳۰ شهریور از سر گذرانده بود را در ۱۸ شماره به رشته تحریر درآورد. بنابراین می‌توان گفت در دوره ناصرالدین‌شاه اساسا چیزی با عنوان مطبوعات آزاد وجود ندارد.»
حدادی درباره موضوعاتی که در این روزنامه منتشر شد، می‌گوید: «اساسا هیچ‌چیز برای ناصرالدین‌شاه جدی نبود و روزنامه و روزنامه‌نگاری نیز از این قاعده مستثنی نیست. به عنوان مثال، روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه نیز حول محور سفرهای روزانه شاه، خاطرات شکار، اسب‌سواری و... منتشر می‌شد. همچنان که در سه سفرنامه ناصرالدین‌شاه به خارج از کشور نیز هیچ نکته‌ای از مباحثه او با سران این کشورها درباره منافع ملی ایران وجود ندارد، بلکه در انتهای این سفرنامه‌ها شرح مفصلی از خریدهای شاه و همراهان او از بلاد خارجه آمده است.»
اولین روزنامه تاریخ ایران را چه کسی منتشر کرد؟
روزنامه‌نگاری در ایران حدود سال ۱۲۱۵ در حالی با تلاش میرزا صالح شیرازی آغاز شد که ۶ دهه از تاریخ روزنامه‌نگاری به زبان فارسی گذشته و حدود ۳۰ عنوان نشریه فارسی‌زبان در دنیا منتشر شده بود. «کوروش نوروزمرادری»، روزنامه‌نگار و پژوهشگر رسانه و مطبوعات، معتقد است سرآمد این نشریات فارسی‌زبان در هندوستان و شهر کلکته به چاپ می‌رسید.
او می‌گوید: «نگاهی به تاریخ مطبوعات نشان می‌دهد که ایران فارسی‌زبان، نخستین نشریه فارسی‌زبان را منتشر نکرده است. بلکه کشور ما در این فهرست در جایگاه سوم قرار دارد. بنابراین می‌توان گفت تا پیش از نخستین روزنامه در ایران یعنی انتشار روزنامه "کاغذ اخبار" در زمان محمدشاه قاجار، ما شش دهه از دنیا عقب بودیم.»
نوروزمرادی با بیان اینکه علت اصلی انتشار روزنامه کاغذ اخبار شاید نقد و انتقاداتی بود که روزنامه‌های اروپایی و برون‌مرزی از محمدشاه قاجار می‌کردند، ادامه می‌دهد: «کاغذ اخبار به کوشش میرزا صالح شیرازی منتشر شد. او پس از ۳ سال که از اروپا و انگلیس به ایران بازگشت دو کار مهم انجام داد. نخست یک چاپخانه دستی با خود به ایران وارد کرد و دوم انتشار نخستین روزنامه در ایران با نام کاغذ اخبار.»
نوروزمرادی با بیان اینکه اکنون دو شماره از روزنامه کاغذ اخبار به عنوان نخستین روزنامه‌ای که در ایران به چاپ رسید در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود، ادامه می‌دهد: «این دو شماره از روزنامه کاغذ اخبار در دهه چهل در مجله‌ای به نام تحقیقات روزنامه‌نگاری به چاپ رسید. پس از آن نیز در دهه هفتاد سید فرید کاظمی اولین روزنامه ایران را منتشر کرد. همچنین در مجله مطبوعات‌پژوهی، در دهه هشتاد اولین اعلان این روزنامه به چاپ رسید.»
داستان تاسیس وزارت انطباعات
به اعتقاد این پژوهشگر رسانه و مطبوعات، در دوره ناصر الدین‌شاه برای نخستین بار است که روزنامه‌نگاران و اهالی کتاب یک وزارتخانه مختص به خود دارند. او درباره تحولات فرهنگی این دوره می‌گوید: «در دوره ناصری روزنامه‌نگاران و اهالی کتاب، وزارتخانه‌ای با نام وزارت انطباعات دارند. این وزراتخانه که تا دوره محمدعلی‌شاه پابرجا باقی می‌ماند، از حقوق و کارکرد این قشر دفاع می‌کند. اما بار مسئولیت این وزارتخانه حدود دو دهه روی شانه‌های دو نفر قرار داشت.
نخست؛ محمد حسن خان اعتماد السلطنه که اولین وزیر انطباعات بود و همراه با ناصرالدین‌شاه به سفرهای مختلف می‌رفت. او روزنامه "سفر" را از زبان ناصرالدین شاه می‌نوشت. دوم؛ محمدباقر اعتمادالسلطنه که برادرزاده محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه بود و پس از مرگ او در سال ۱۳۱۳ مسئولیت وزارتخانه انطباعات را برعهده گرفت.»
نوروزمرادی با اشاره به اینکه در دوره ناصری علاوه بر ایجاد وزارتخانه انطباعات اقدامات مهم‌تری نیز انجام شده است، ادامه می‌دهد: «در این دوران، اولین مجلس در ایران با عنوان دارالشورای ملی ایجاد که البته دوام زیادی نداشت و سرنوشتی جز انحلال در انتظار آن نبود. هرچند در دوره ناصرالدین‌شاه ۹ بار مطبوعات آن دوره توقیف شدند و روزنامه‌ها نیز از نظر محتوایی ارزش چندانی نداشتند، اما واقعیت این است که چرخ مطبوعات ایران از این دوره به حرکت در آمد.»
قدیمی‌ترین روزنامه فارسی‌زبان جهان که هنوز منتشر می‌شود
نوروزمرادی با بیان اینکه در دوران ناصرالدین‌شاه روزنامه بیش از آنکه در اختیار ملت باشد، در ید دولت و تحت لوای آن قرار داشت، به انتشار نخستین روزنامه‌های خصوصی ایران در این دوره از تاریخ اشاره می‌کند و می‌گوید: «به‌تدریج از دوران ناصرالدین‌شاه روزنامه خصوصی به نام "تربیت" ایجاد شد تا روزنامه که پیش از این فقط در چنگ دولت بود، مسیر تازه‌ای در پیش بگیرد. روزنامه "تربیت" نخستین روزنامه خصوصی و روزانه ایران است که توسط محمدعلی‌خان تربیت و پدرش ذکاء‌الملک فروغی منتشر شد.
در دوره ناصرالدین شاه حدود ۳۰ عنوان روزنامه به چاپ رسید. طولانی‌ترین دوره انتشار یک روزنامه نیز مربوط به همین دوره است. اگرچه برخی این لقب را به اشتباه به روزنامه اطلاعات داده‌اند که از سال ۱۳۰۴ تا اکنون چاپ می‌شود، اما من معتقدم این عنوان باید در اختیار روزنامه ایران باشد. به عبارت دقیق‌تر، روزنامه "وقایع اتفاقیه" که بعدها به روزنامه‌های دولتی، ملتی و دولت علیه ایران تبدیل شد، سال‌ها بعد به روزنامه ایران تغییر نام داد که تا امروز نیز انتشار آن ادامه دارد. بنابراین می‌توان گفت که روزنامه ایران، قدیمی‌ترین روزنامه فارسی‌زبان ایران و حتی جهان است که انتشار آن همچنان ادامه دارد.»
نوروز مرادی با بیان اینکه ۳ صدراعظم از ۶ صدراعظم دوره ناصری در انتشار روزنامه اهتمام بسیار ورزیدند، ادامه می‌دهد: «علاوه بر امیرکبیر و میرزآقاخان نوری که ادامه روزنامه وقایع اتفاقیه با عنوان دولت علیه ایران در دوران او منتشر شد، میرزا حسین‌خان سپهسالار بیش از دیگران برای انتشار روزنامه تلاش کرد. در دوره او نخستین نشریه حقوقی ایران و چند نشریه دیگر از جمله "قشون" به چاپ رسیدند. همچنین در همین دوره بود که روزنامه‌های ایران به سمت روزنامه‌های کثیرالانتشار حرکت کردند.»
۹۰۰ عنوان نشریه در دوران مشروطیت منتشر شد
نوروزمرادی با بیان اینکه در دوران مشروطیت تحولات مهمی در جراید ایران رخ داد که تاثیر بسزایی در روند انقلاب مشروطیت، امضای فرمان مشروطه و در نتیجه تاسیس مجلس شورای ملی داشت، می‌گوید: «بررسی وضعیت جراید در دوران مشروطیت بدون تدقیق در دوره مظفرالدین‌شاه ممکن نیست. این دوره ۱۰ساله، دوره باشکوهی برای مطبوعات است، چرا که در این سال‌ها ۶۰ عنوان نشریه منتشر شد.
مظفرالدین‌شاه، بر خلاف پدر و پسرش، قائل به سخت‌گیری به مطبوعات نبود و در دوران حکومت او فضایی نسبتا باز برای روزنامه‌ها ایجاد شده بود. در همین دوران، ۳ صدراعظم داشتیم که ۲ تن از آنها یعنی امین‌السلطان و امین‌الدوله روزنامه‌نگار بودند. به عبارت صحیح‌تر، یکی از آنها روزنامه‌نگار و دیگری شب‌نامه‌نگار بود. عین‌الدوله صدر اعظم سوم مظفرالدین‌شاه، اما نسبت به روزنامه‌نگاران بسیار سخت‌گیر بود. هرچند همین سخت‌گیری در نهایت باعث شد که روزنامه‌نگاران به مطالب آتشین‌تر روی بیاورند و حرکت قطار مشروطه سرعت بیشتری به خود بگیرد.»
سال ۱۳۲۴ هجری قمری، پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین‌شاه، مجلس شورای ملی تاسیس شد. از امضای فرمان مشروطیت تا ۱۳۴۴ هجری قمری، یعنی در حدود ۲۰ سال، تعداد نشریات ایران متاثر از انقلاب مشروطیت به ۹۰۰ عنوان رسید. نوروز مرادی می‌گوید: «در این دوره ۲۰ساله، ۹۰۰ عنوان نشریه، اعم از روزنامه و شب‌نامه، منتشر شد. این تعداد نشریه تا سال ۱۳۷۶ که شمار نشریات ایران به حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ عنوان رسید، در تاریخ مطبوعات ایران بی‌نظیر است.
جالب اینجاست که افراد کم‌سواد و بی‌سواد که شمار آنها در این دروان هم بسیار زیاد است، روزنامه‌ها را در قرائت‌خانه‌ها که پیش‌تر در دوره ناصری محل کتاب خواندن بود، گوش می‌کردند. این در حالی است که جمعیت ایران در دوره مظفرالدین‌شاه حدوده ۱۰ میلیون و در دهه هفتاد شمسی حدود ۷۰ میلیون نفر است.»