دردسرهایی پنهان لای زرورق 

همشهری آنلاین_مرضیه موسوی:  اما هیچ ساختمان و برج و بارویی در این محله قدیمی نتوانسته مشکلاتی را که اهالی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند پشت خود پنهان کند. غرب و جنوب این محله مشکلات شهری و کالبدی و آسیب‌های اجتماعی زیادی را به دوش می‌کشد و همجواری با بزرگراه چمران به آن دامن زده است. تصور این معضلات در حاشیه بزرگراهی که یک سوی آن ونک قرار دارد و سمت دیگر آن محله سعادت‌آباد، چندان ساده نیست اما می‌توان با گشت کوتاهی در این حوالی، آن را به چشم دید. آنچه تا قبل از توسعه تهران به نام «قریه ونک» می‌شناختیم این روزها به یکی از گران‌ترین محله های شهر تهران تبدیل شده است و با این حال سایه مشکلات زیادی روی سر این محله سنگینی می‌کند.

• قریه ونک بود و مسجد حاجی

هرچه از میدان ونک به سمت قلب این محله حرکت می‌کنی قد و قواره ساختمان‌ها کوتاه‌تر می‌شود و ساختمان‌های قدیمی‌تر خودی نشان می‌دهند. میدان شهدای ده ونک و گذر بازارچه دیگر کاملاَ شکل و شمایل محله‌های مرکزی شهر تهران را دارند. درختان چنار تنومند گوشه و کنار محله ریشه دوانده‌اند و از پشت دیوارهای آجری کوتاه، نمای خانه‌های یک یا ۲ طبقه به چشم می‌خورد. تک و توک خانه‌های کاهگلی با تیرک‌های چوبی در این محله باقی مانده‌اند و تعداد در و پنجره‌های چوبی کم نیست. «داریوش نهاوندی» شورایار محله ونک می‌گوید : «تا چند دهه پیش نزدیک میدان ده ونک که می‌شدی بوی نان تازه سرمستت می‌کرد. خیابان‌ها به شکل امروزی وجود نداشت و هر روز صبح اهالی روستا دام‌های خود را برای چرا می‌بردند. زندگی اینجا کاملاَ شکل و شمایل روستایی داشت و اغلب مردم کشاورز و دامدار بودند. هنوز چند خانه کاهگلی قدیمی در این محله باقی مانده است. «مسجد حاجی» یا «مسجد کوچیکه» محل تجمع مردم در مناسبت‌های مختلف مذهبی بود که در آن زمان کفاف جمعیت روستا را می‌داد. از دهه ۵۰ کم کم شکل زندگی در این محله تغییر کرد و خانه‌های مدرن‌تری در روستا، ساخته و با گسترش تهران، ونک هم به محدوده شهر اضافه شد. تا قبل از آن اینجا یکی از قدیمی‌ترین روستاهای اطراف تهران بود. طبق شناسنامه میراث فرهنگی، مقبره امامزاده قاضی‌الصابر (ع) بیش از ۷۰۰ سال قدمت دارد که نشان از تاریخچه پربار قریه ونک دارد.»

• قنات زندان اوین

ساخت و ساز و تغییر چهره روستای ونک در اواخر دوره پهلوی و اوایل سال‌های انقلاب اسلامی متوقف شده و بعد از آن این محله تغییر چندانی به خود ندیده است. ونک از گذشته‌های دور آب قناتی را همراه خود دارد که زمانی تمام باغ‌ها و مزارع روستا را آبیاری می‌کرد و از بالادست روستا سرازیر می‌شد؛ همان قناتی که از زیر زندان اوین می‌گذشت و اصطلاح «آب خنک خوری» در سلول انفرادی را بر سر زبان‌ها انداخته بود. این روزها آب این قنات در بوستان مختاری که به باغ ایرانی ده ونک معروف است جاری شده. بوستانی که شرق و غرب آن دو چهره متفاوت از این محله را به نمایش می‌گذارد. کافی است از در شرقی این بوستان به سمت در غربی آن روانه شوید تا بعد از خروجی‌های غربی با کوچه پسکوچه‌های باریک و پرشیب و فرسوده ونک روبه رو شوید. درست در انتهای یکی از این درها زمینی هست که زمانی قبرستان قدیمی روستا در آن واقع بود و امروز به یکی از معضلات این محله تبدیل شده. همجواری این محدوده با بزرگراه چمران هم به مشکلات و آسیب‌های محله اضافه کرده. کافی است چند قدم به طرف غرب محله بردارید تا هیاهوی بزرگراه صداهای اطراف را در خود خفه کند. خانه‌های فرسوده و قدیمی با پنجره‌های شکسته و خاک گرفته خبر از ترک این خانه‌ها توسط اهالی می‌دهند. لباس‌های کهنه و خنزرپنزرهای نزدیک درختان و شمشادهای بر بزرگراه خبر از زندگی معتادان و افراد بی‌خانمان در این محدوده ونک می‌دهد. نهاوندی می‌گوید: «این محدوده در طرح تفصیلی شهر تهران به عنوان فضای سبز تعریف شده است. به همین دلیل ساکنان این خانه‌ها اجازه ساخت و ساز ندارند. از طرفی شهرداری هم کاری برای خرید این املاک و تکمیل این طرح نمی‌کند. به همین دلیل وضعیت آشفته‌ای در نزدیکی بزرگراه برای محله به وجود آمده است. سر و صدا و مزاحمت‌های بزرگراه و همچنین افرادی که برای مصرف مواد اینجا را انتخاب کرده‌اند باعث کوچ اهالی محله از خانه‌های خود شده و ناامنی را بیشتر کرده است. محدوده‌ای که به باغچه حصاری معروف است حتی روشنایی کافی ندارد و شب‌ها به یکی از مناطق پرخطر محله تبدیل شده. طی یک سال گذشته چندین بار شاهد خفت‌گیری افراد ناشناس از مردم محله و دانشجویان بودیم. این معتادان اغلب از سمت محله اسلام‌آباد در منطقه ۲ به اینجا می‌آیند. حاشیه بزرگراه چمران برای آنها به محلی امن و دنج تبدیل شده است.» خانه‌های حریم بزرگراه به دلیل قرار داشتن در طرح فضای سبز از امکانات و خدمات شهری محروم هستند. مثل ساکنان خیابان شهید مجیدپور، پایین‌تر از تقاطع کولیوند که دسترسی به فاضلاب شهری ندارند.

• حضور کمرنگ امکانات

بافت فرسوده در تهران با ترافیک‌ و معضل جای پارک گره خورده است. کوچه‌های باریک و خانه‌های قدیمی ونک که نیم قرن یا بیشتر عمر دارند فضایی برای عبور خودروها و توقف آن پیش بینی نکرده است. ساخته شدن باغ ایرانی ونک یا همان بوستان مختاری و وجود ساختمان قوه قضاییه در این محله معضلات ترافیکی و جای پارک این محله را بیشتر هم کرده است. تنها پارکینگ‌های موجود در محله ونک ۲ قطعه زمینی است که با رضایت مالک توسط شهرداری هموار شده و کمتر از ۳۰ خودرو در آن امکان پارک دارد. جای زیرساخت‌های دیگری مثل مدرسه و ورزشگاه هم در این محله خالی است. تنها مکان ورزشی محله ده ونک زورخانه‌ای است که به همت یکی از اهالی این روستا ساخته شده بود و بعدها ۲ زمین والیبال و فضای ورزش رزمی هم به آن اضافه شد. این روزها اهالی محله پیگیر واگذاری زمین گورستان قدیمی محله ونک برای گسترش امکانات ورزشی ونک هستند؛ گورستانی که حدود ۶۰ سال از آخرین خاکسپاری در آن می‌گذرد. «عبدالله ساسانی» متولی زورخانه قمربنی‌هاشم(ع) می‌گوید: «این زورخانه را دایی من راه اندازی کرد و آن را در اختیار اهالی محله قرار داد. یکی از درخواست‌های اهالی محله این است که زمین این گورستان به مجموعه ورزشی محله اضافه شود. حتی اهالی حاضر به تأمین هزینه‌های ساخت این مجموعه ورزشی و تجهیز آن هستند. اما شهرداری باید در این زمینه با ما همکاری کند.» 

• رؤیای نوسازی

«اهالی محله به ساخت و ساز و نوسازی تمایل دارند. اما امکان این کار در بسیاری از املاک محله وجود ندارد. به همین دلیل در این محله شاهد بافت فرسوده هستیم.» اینها را «مهدی ونکی» از قدیمی‌های این محله می‌گوید که از دهه ۳۰ تا امروز در حال دوندگی برای ساخت و ساز در ملک آبا و اجدادی اش است : «از زمان ارباب‌ها اهالی ونک دچار مشکل برای سند زدن املاک خود شدند. بعد از شکایت کشاورزان طبق رأیی که از طرف دولت صادر شد این زمین‌ها باید به کشاورزان برگردانده می‌شد. اما از آن زمان ما دنبال قانونی کردن این اسناد هستیم و همچنان دستمان از آن کوتاه است. تعداد زیادی از اهالی و کشاورزان قدیمی ونک نامشان در این رأی دیوان وجود دارد. برخی از آنها فوت کردند و آخر هم نتوانستند سند عرصه زمین‌هایشان را به نام خودشان داشته باشند. خیلی‌ها هم به قیمت پایین زمین‌ها و املاکشان را فروختند و از اینجا رفتند. چون سند شش دانگ نداشتند. معضلاتی که امروز گریبان ونک را گرفته همگی به دلیل همین سندهای عرصه و اعیان است. کسی نمی‌تواند نوسازی کند و بافت محله قدیمی باقی مانده است. تک و توک همسایه‌ها بعد از سال‌ها دوندگی جواز ساخت گرفتند.» گاه و بیگاه در معابر باریک محله خانه‌های نوسازی به چشم می‌خورد که عقب نشینی کرده‌اند و ساکنان آن منتظرند بقیه خانه‌های کوچه هم، ساخته و عرض کوچه برای عبور خودروها مناسب شود. قدیمی‌های این محله بارها شاهد گرفتار شدن خودروهای امدادی در پسکوچه‌های باریک این محله بوده‌اند. ونکی می‌گوید: «یکی از ترس‌های ما برای زندگی در این محله قدیمی این است که اگر حادثه‌ای رخ دهد محله با خاک یکسان می‌شود. خانه‌های قدیمی مقاومت زیادی ندارند و از طرف دیگر خودروهای امدادی و اورژانس هم نمی‌توانند از معابر باریک اینجا عبور کنند. سال‌هاست اهالی ونک برای نوسازی در محله تلاش و دوندگی می‌کنند. اما کافی است زلزله بزرگی در این محله رخ دهد تا بعد از وقوع فاجعه همه تأسف بخورند.»

• چالش سند در ونک

اسناد املاک محله ونک مشکلی تاریخی این محله است و قدمت آن به دوران قاجار و پهلوی اول برمی‌گردد؛ زمانی که زمین‌های کشاورزی روستای ونک به مستوفی‌الممالک هبه شد و به نام او سند خورد. کشاورزان منطقه وقتی از این ماجرا باخبر شدند برای اعتراض به سمت کاخ مرمر روانه شدند و تجمع کردند. شکایت کشاورزان ونک به نمایندگانشان و پیگیری این ماجرا به «رأی دیوان» منجر شد؛ رأیی که طبق آن کشاورزان صاحب اعیان مالک عرصه زمین‌های خود محسوب می‌شدند و دستور به برگرداندن زمین به این افراد صادر شد. بعد هم پای قانون اصلاحات ارضی به میان آمد. اما همچنان دست کشاورزان روستای ونک از سندهای شش دانگ ملکی خود کوتاه بود. با سند رسمی هم که مستوفی الممالک و دیگر اربابان منطقه در اختیار داشتند اسناد دستنویس این زمین‌های کشاورزی ارزش قانونی نداشت. «رضا ساسانی» دبیر شورایاری محله ونک می‌گوید: «با وجود داشتن رأی دیوان، کشاورزان قدیمی ونک نتوانستند سند زمین‌ها را به نام خود کنند. این ماجرا بعد از انقلاب هم ادامه داشت و در نهایت سال ۱۳۷۰ با دستور مستقیم رییس جمهور قرار این شد که طرح اصلاحات ارضی به صورت کامل در ونک اجرا شود. از طرفی هم کشاورزان رأی دیوان را برای بازپس گرفتن زمین‌های خود داشتند. از آن زمان تاکنون اگر هر کدام از این دو قانون اجرایی می‌شد مردم ونک به حقوق خود می‌رسیدند.» زمین‌های قریه ونک در دوره مستوفی الممالک به نام او سند زده شد و در سال‌های بعد به افراد دیگری فروخته شد. به همین دلیل سند عرصه اغلب زمین‌های ونک به نام مستوفی‌ها یا خاندان کمپانی و فیروزگر و... بود که بعد از انقلاب تعدادی از آنها بدون سند به قطعات کوچک تر تقسیم شدند و ساخت و سازهای غیراصولی در جنوب محله ونک رخ نشان داد. زیرا اهالی برای ساخت و ساز قانونی و دریافت مجوز به سند نیاز داشتند. ساسانی می‌گوید : «زمین و ملک بعد از انقلاب در این محله ارزشمند شد و به همین دلیل بسیاری از نهادها و ارگان‌ها حاضر نیستند این زمین‌ها و املاک را از دست بدهند و آن را به مردم بازگردانند. در حالی که این زمین‌های آبا و اجدادی مردم قریه ونک است و هیچ کس در این محله بیشتر از اهالی قدیمی روستای ونک برای سکونت و زندگی در آن محق نیست.»