نگاه به برخی آثار تاریخی و نوع استفاده از آنها برای تدوین اثری تازه نکته ای است که ذوق و ظرافت خاصی را می طلبد. مولف باید از یک سو با آن موضوع آشنا باشد،کتابشناسی آن حوزه را دقیق بشناسد و از آن مهمتر فهمی از مفاهیم امروزین مرتبط با آن موضوع داشته باشد تا بتواند کتابی تالیف کند که از زوایه‌ای تازه به آن پدیده نظر افکند.
مولف کتاب«تاریخ اندیشه جدید ایرانی...» و کارش از این زاویه جالب توجه است. او که قرار است این مجموعه را تا شش جلد استمرار دهد سعی کرده نگاه ما به سفرنامه‌های ایرانیان به خارج و غرب را با نگرشی موضوعی همراه کند به این معنا که خواننده تنها آن بخش‌هایی از سفرنامه های بزرگان و رایزنان فرهنگی و اهل سیاست و ممکلت داری را می خواند که در آن با پدیده های ملموس غرب برخورد داشته اند. پدیده هایی چون خوراک،لباس،آیین های روزانه،خرید ها، موزه ها ،مطبوعات ،مشاغل،و مقولات دیگری که به نوعی در زندگی شهری یک شهروند غربی بروز و ظهور دارد و آن نکات برای یک مسافر،آن هم مسافری از ایران، جذاب و حتی عجیب به نظر می رسد.
« معلوم باد که در انگلند، تصاویر مضحک پرمعنی،که به زبان ایشان «کرکیتور»یعنی نماینده افعال عمومی هرکس خوانند،بسیار کشند. در دکاکین و سر راه‌ها برای فروختن و تماشا آویخته می‌باشد. این صنعت برای نمودن عیوب خلایق، خاصه تخویف وزرا و اهلکاران سلطنت موضوع است»(ص 74 به نقل از سفرنامه ابوطالب اصفهانی)
این گونه خواننده در میِ یابد که از 200 سال قبل که سفر به فرنگ و سفرنامه نویسی و یادداشت برداری از مشاهدات سفر از سوی ایرانیان باب شد، نگاه و زاویه دید یک ایرانی به مظاهر تمدنی غرب چگونه بوده است. راویان این نگاه گاه از منظر فرهنگ و مذهب و ایدئولوژی یک ایرانی متعصب شیعه به پدیده نگریستند و آن را این گونه توصیف کردند« از مراتب بی عصمتی و ضایع روزگاری زنان و دختران این طایفه آنچه بیان شود، یک از هزار و اندک از بسیار بیان نشده،مرتبه بی عصمتی زنان روس از جمیع قرال های فرنگ بیشتر است و اعمال قبیحه در میان ایشان بیشتر از همه جا شیوع دارد»(ص 190 به نقل از دلیل السفرا:میرزا محمد هادی علوی شیرازی»
و گاه از منظریک ایرانی ارمنی که نگاه متسامحانه تری به معاشرت های افراد دارد روایت می شود:« و اما در مورد زنانشان که در ولایات دور به گشادگی و گستاخی معروف و مشهور هستند نه چنان است که خیال و گمان کرده اند... زیرا که زنانشان همگی هوشنمندان و درسخوان و با فراست و نکته گیرانند و احدی جرات ندارد که سخن لغو به ایشان گوید و از شارع راستی انحراف نموده و طریقه قباحت پوید»(ص234 به نقل از فردنامه پاریس:داودخان ارمنی)
و گاه از منظر چهره ای فرهنگی تر به نام میرزا صالح شیرازی که به ماموریت از طرف عباس میرزا به آن دیار رفته بود. او دقایقی را می بیند که از دیده دیگران پنهان است.« پرنس ریجنت(نایب السلطنه که به دلیل بیماری جرج سوم در 1810 میلادی عملا مقام سلطنت را عهده دار بود) که پادشاه این شهر بالفعل است؛یعنی به جز تاج پادشاهی که بر سر اوست همه افعال و احکام ملوکانه او به طریق پادشاه جاری است،کوچه(ای) در آکسفرد استریت بنیاد کرده،به نام نامی خود. یک نفر استاد صنعت کار،مرد فقیری،دکانی دارد، در میانه کوچه واقع است. مدت شش ماه است که هرچه سعی می کنند که دکان او داخل کوچه اندازند، قبول نمی کند. اگر فرضا بالفعل همه سپاه بر سر اوجمع شوند ،نمی توانند به جبر از دست اوگیرند. و طرفه این که پرنس خود نمی تواند ذره(ای) به او ضرر مالی و جانی رساند.ولایتی به این امنیت و آزادی که آن را ولایت آزادی می نامند و در عین آزادی، به نوعی انتظام پذیرفته که از پادشاه الی گدای کوچه کلا موافق نظام ولایتی، مقید هستند و هر کدام اندک اختلاف و انحراف از طریقه و نظام ولایتی نموده مورد تنبیه شود»(ص249 به نقل ازسفرنامه ولایت آزادی میرزا صالح شیرازی)
نکته جالب توجه در سفرنامه میرزا صالح ابتکار او در انتشار اعلانی در مطبوعات انگلیس و دعوت از گردشگران به ایران است که شاید نخستین دعوت توریستی در معنای مدرن آن باشد.او در این آگهی ضمن توصیفی از وضعیت آب و هوایی و مکان های توریستی تبریز و بارگاه عباس میرزا به خانواده های اروپایی را اطمینان می دهد که زیر سایه حمایت شخص عباس میرزا روزهای خوب وخوشی را می توانند در ایران بگذارنند.
مولف در کتاب 29 سفرنامه را از همین منظر و به توالی تاریخی آورده است و به نوشته خودش از تعمق و تدقیق در این سفرنامه ها«برای نخستین بار در فرهنگ ایرانی به صورت غیر اسطوره ای و فارغ از دوگانه ایرانی و انیرانی، امکان مقایسه و نگریستن به غیر محقق شد و توان دیدن خود و پرسش از وضعیت و حیثیت تاریخی خویش فراهم آمد.خودآگاهی و هویت ملی بی شک محصول چنین رویارویی بود»(ص3)
علاوه بر مقدمه نسبتا کامل مولف که روش خود را برای این کار توضیح می دهد مقدمه های کوتاهی هم در معرفی هر سفرنامه و جایگاه آن و شرحی بر موقعیت سفرنامه نویس در ابتدای هر سفرنامه آمده است که به خواننده درکی بهتر از نوشتار می دهد.
انتخاب نام آینه آوران برای این کتاب هم نامی بامسمّاست چرا که به زعم نویسنده« برای نخستین بار است که ... (سفرنامه نویس) در آیینه این خاطرات و سفرنامهها، کاشفانه و لرزان دست به گونهها و صورت خود می نهد و در این نگریستن به دیگری و غیر،کم کم با چهره و سیمای پنهان خود مواجه میشود و بی شک آغاز این حادثه برای ما ایرانیان» برکت خیز بوده است و به نظر می رسد انتخاب بخش های مهم هر سفرنامه از این منظر و قرار دادن آن در پیش چشم خواننده امروزی از همین زاویه قابل ارزیابی است.
عمده سفرنامه ها غیر تکراری است و این خود نشان می دهد که مولف با خواندن و مرور سفرنامه ها و مقایسه متن آنها با یکدیگر سعی بلیغی صرف کرده تا از تکرار مضامین و موضوعات اجتناب کند.
رعایت توالی تاریخی و تاخیر و تقدم آنها نسبت به زمان حاضر از دیگر ویژگی های این اثر به شمار می رود.
در مقدمه این کتاب گزارشی دقیق از سفرنامه نویسی از دوره صفویه تا قبل از دوره فتحعلی شاه به دست داده شده است و درباره برخی از مهمترین سفرنامه هاو مضامین و محتوای آنها نکاتی آورده شده است.
کتاب اگر چه نام اندیشه
کتاب با سفرنامه تحفه العالم عبدالطیف شوشتری آغاز می شود(1216 قمری- 1801 میلادی- حدود 212 سال قبل) و با سفرنامه فرنگستان مسعود میرزا ظل السلطان در سال 1323 قمری - 1906 میلادی ) به پایان می‌رسد.
اندیشه جدید ایرانی؛ سفرنامه‌های ایرانیان به فرنگ،دفتر اول: آینه‌آوران و عصر رویارویی با غرب: مولف: فرامرز معتمد دزفولی/ ناشر: نشر و پژوهش شیرازه؛چاپ اول بهار 1391/ قطع رقعی،جلد سخت؛قیمت: 38000 تومان، 1140 صفحه