این کتاب ترجمه فارسی پنج مقاله علمی- پژوهشی محمد رضا سرکار آرانی[1] به زبان انگلیسی است که در مجلات معتبر بین المللی در انگلستان، استرالیا و ژاپن چاپ و منتشر شده اند.
سرکارآرانی استاد دانشگاه ناگویا، در ژاپن و استاد وابسته دانشگاه تهران، در ایران است.
مترجم این کتاب ، افسانه حجتی طباطبائی، نوشته زیر را برای معرفی آن تدوین کرده است.
درس کاوی[2] مشاهدۀ دقیق و جزئی و برنامه ریزی شدۀ فرایند آموزش و یادگیری است که در هر کلاس یا جلسه درسی شکل می گیرد، و دست کم سه ویژگی دارد:
1.مبتنی بر شواهد عینی استو با بررسی و تجزیه و تحلیل هر آنچه در کلاس درس می گذرد از جمله پیاده کردن کلمه به کلمۀ آنچه در فرایند تدریس اتفاق می افتد، به دست می آید.
2.تجزیه و تحلیل درس، بر اساس این شواهد و با توجه به هدف های مشخص بهسازی تدریس و غنی سازی یادگیری دانش آموزان انجام می شود.
3. بیش از "معلم" به "معلمی" و نتیجه آن، یعنی "یادگیری دانش آموزان" توجه دارد. به عبارت دیگر، دانش عملی -علم عمل- برای تجزیه و تحلیل عمیق تر و دقیق تر فرایند پیچیده و فرهنگی تدریس است.
در این کتاب روش علمی تازه ای برای پژوهش در فرایند آموزش و یادگیری تجریه و تحلیل می شود که به عنوان "آنالیز درس"، "تجزیه و تحلیل درس بر اساس شواهد عینی" "واکاوی بالینی تدریس" یا "گفت وگوی بی پایان با داده ها[3]ی فرایند آموزش و یادگیری در کلاس درس" شناخته می شود. این روش تازه پژوهش در کلاس درس- که تلاش می کند تصویری تا حد امکان دقیق و مطابق با واقع از فرایند آموزش و یادگیری ارائه دهد- " درس کاوی" است.
درس کاوی به مثابه روشی اثربخش برای تبیین "دی ان ای" آموزش[4] در فرهنگ های متفاوت نیز کارایی دارد[5]. بنابر این ، فراتر از "روش"[6]، به مثابه "روش شناسی"[7] پژوهش در کلاس درس نیز ارزیابی می شود. به این معنی که همچون تکنیکی تک ساحتی در نظر گرفته نمی شود و زمینه را برای بررسی رویکردهای پژوهشی متنوع در کلاس درس و در فرهنگ های مختلف و بویژه مطالعات بین فرهنگی در آموزش و یادگیری فراهم می سازد[8].
محورهای واکاوی درس در "درس کاوی" زیادند؛ مانند: آنچه معلم قصد دارد تدریس کند، آنچه دانش آموزان یاد می گیرند، روش های ارتباط در کلاس درس(شفاهی یا نوشتاری)، روش سازماندهی محتوا، مدیریت زمان، گفت و شنودهای دانش آموزان در فرایند تدریس، کیفیت پرسش ها و تکالیف یادگیری که معلم ارائه می دهد یا دانش آموزان مطرح می کنند، ساختار تدریس، شیوه مواجهه معلم با اشتباه دانش آموزان، تاکید بر پاسخ یا پرسش و... .
در دهه های اخیر، ورود مفاهیمی چون اقدام پژوهی[9]، درس پژوهی[10]، یا به عبارتی پژوهش مشارکتی معلمان در کلاس درس، یادگیری سازمانی[11]، و بازاندیشی فردی و گروهی، رهبری آموزشی اثر بخش، و... به حوزه آموزش و پرورش در ایران، تغییرات نگرشی امیدوارکننده ای در معلمان و مدیران آموزشی ایجاد کرده و در برخی زمینه ها زنگ توجه بیشتر به پیشرفت حرفه ای آنان و نیز ارتقای کیفیت "معلمی" را به صدا درآورده است. مهم ترین این مفاهیم، که در این دورۀ زمانی نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان باعث شکل گیری رویکردهای نوین بهسازی آموزش شده، درس پژوهی یا مطالعۀ درس است که یادگیری توام با آموزش معلمان را در مدرسه ترویج می کند و معلم را یاری می‌دهد که دربارۀ پیش فرض‌های ذهنی خود در باره آموزش و دانش آموزان بیشتر تامل کند و راه های بهتری برای بهسازی آموزش و بهبود روابط خویش با دانش آموزان بيابد. در عین حال، مدرسه را به محیط یادگیری تبدیل می کند، و خود نیز به مثابه یادگیرنده به مدرسه می آید و به پیشرفت حرفه ای خود با مشارکت دانش آموزان و سایر همکاران می اندیشد.
درس پژوهی الگوی ژاپنی برای توانمندسازی معلمان و غنی سازی یادگیری و تولید دانش حرفه ای در مدرسه است که حالا جهانی شده است[12]. درس پژوهی به مدیران آموزشی نیز کمک می کند که شیوه مدیریت خود را از مسئولیت و اختیار فردی به روش مشارکتی و مسئولیت جمعی با بهره وری زیاد تغییر دهند و مدرسه را به مثابه سازمان یادگیرنده در نظر بگیرند؛ جایی که آنها نیز در گفت و شنود حرفه ای با همکاران و دانش آموزان و والدین و جامعه پیرامون خود می آموزند و به چالش های هر روز تازه خوشامد می گویند.
در درس پژوهی ، گروهی از معلمان که موضوع خاصی را تدریس می کنند به طراحی درس می پردازند و سپس یکی از آنان به طور داوطلبانه، درس را در کلاس و در حضور معلمان گروه و دانش آموزان اجرا می کند. آنها بر اساس طرح درس مشارکتی تهیه شده به مشاهده کلاس درس و واکنش های دانش آموزان می پردازند و از همۀ آنچه در کلاس درس اتفاق می افتد، به دقت یادداشت برمی دارند. البته هدف از این مشاهده ، نه ارزیابی کار معلم مجری بلکه ارزیابی "معلمی" و طرح درس اندیشیده شده توسط اعضای گروه و تاثیر آن بر یادگیری دانش آموزان است. سپس در جلسۀ بحث عمومی که پس از کلاس برگزار می شود به بحث و تبادل نظر درباره مشاهدات خود می پردازند و ضمن بررسی فرایند درس (بخوانید فرایند آموزش و یادگیری) بر اساس شواهد عینی به بازبینی پیش فرض های ذهنی و بازاندیشی عمل انجام شده می پردازند. آنها در این فرایند مشارکتی به ایده ها و داده ها و تجربه های تازه ای دست می یابند و توان بازنگری در فعالیت های آموزشی خود را بالا می برند و البته در نهایت، همه، نتایج تازه ای را که حاصل می آید به مثابه دانش عملی برای بهسازی آموزش به کار می گیرند. مطالعه کتاب "درس پژوهی"[13] برای درک اینکه این سازوکارچگونه عمل می کند و در عمل با چه چالش هایی روبه رو ست و تجربه جهانی در این باره چه درس هایی به همراه دارد، توصیه می شود.
در سال های اخیر، مفهوم درس پژوهی و مطالعۀ درس یا پژوهش مشارکتی معلمان در کلاس درس در روند تحول خویش از الگویی عملی برای بهسازی آموزش در مدرسه و پرورش حرفه ای معلمان در کلاس درس فراتر رفته و به شکل تازه ای از روش علمی پژوهش در آموزش رسیده است و با عنوان "آنالیز درسیا "تجزیه و تحلیل درس بر اساس شواهد عینی"[14] شناخته می شود. این روش تازه پژوهش در آموزش که بر مبتنی بر شواهد عینی است، تلاش می کند تصویری تا حد امکان واقعی از فرایند آموزش و یادگیری ارائه دهد، و حامل این پیام است که "آموزش صحنه پردازی یادگیری است" و"اگر یادگیرنده یادنگرفته است (تغییر نکرده است)، آموزگار آموزش نداده است (در صحنه پردازی تغییر یادگیرنده موفق نبوده است).
مفهوم درس کاوی در حوزۀ آموزش و پرورش در ژاپن به مثابه روش پژوهش در کلاس درس پیشینه تاریخی دیرینه دارد اما در ایران نخستین بار است که در اثری مکتوب و در قالب کتاب حاضر و در ادامه کوشش های اثربخش ترویج و تعمیق درس پژوهی، به پژوهشگران وکنشگران تربیتی عرضه می شود.
این کتاب متشکل از پنج مقاله علمی-پژوهشی بین المللی دکتر محمد رضا سرکار آرانی است. او در همه این مقالات نویسنده اول است و در برخی مقاله ها همکارانی از سایر کشورها (از جمله ژاپن، آمریکا، استرالیا، سنگاپور) نیز دارد. مقاله پنجم تنها به نام اوست و در قالب فصل چهارم این کتاب پیش روی شماست. این مقاله در انگلستان به عنوان مقاله برتر سال[15] شناخته شده و جایزه بهترین های سال 2016 ایمرالد[16]به آن تعلق گرفته است.
فصل اولکتاب شامل توصیفی از چرایی و چگونگی درس پژوهی در ژاپن و راهنمایی هایی برای سایر کشورها در بهره گیری از آن است . نویسنده می کوشد دراین فصل به روشنی تبیین کند که درس پژوهی بیش از پروژه زودگذر مدیران، فرهنگ حرفه ای مدارس ژاپن است. به علاوه، با تبیین شواهد عینی از یک مطالعه میدانی در صدد آن است که جزئیاتی از شیوه ژاپنی ها در تجزیه و تحلیل کلاس درس به دست دهد. روش پژوهشی که معلمان را یاری می کند تا براي طراحي درس‌هاي جذاب‌تر بر توانایی خود بیفزایند و از بازاندیشی عمل خود، گفت و گوی حرفه ای با دیگران و توجه به اندیشه و عمل دانش آموزان بیاموزند[17].
فصل دوم به بررسی زمینۀ های تاریخی ظهور و ترویج درس پژوهی در مدارس ابتدایی ژاپن اختصاص دارد. به ویژه روش تجزیه و تحلیل کلاس درس مبتنی بر شواهد عینی ارزیابی می شود و با واکاوی دو مطالعه موردی از دهه های ابتدایی آغاز قرن بیستم و فرایند و شرایط محیطی و فرهنگی مدرن سازی آموزش که به تولید این سرمایه حرفه ای منجر شده است ،به دقت بررسی می گردد[18].
فصل سوم به بررسي اين مسئله می پردازد كه چگونه معلمان ژاپني در كلاس‌هايشان پژوهش عملي و نظام مند انجام مي‌دهند و براي ارتقاي اثربخشی تدريس خود، دانش حرفه‌اي کارآمدی تولید می کنند. به همین منظور، دو مورد کاوی معلمان ژاپني تجزيه و تحليل شده است : معلمي"كم‌تجربه" با شش سال تجربة تدريس و "معلمی با تجربه" با بيش از بیست سال سابقه تدریس. اين مطالعه به بررسی دقيق این نکته می پردازد که چگونه فرايند پژوهش معلم در کلاس درس ـ كه از عمل درس‌پژوهي جدايي‌ناپذير است ـ ظرفيت حمايت از معلمان ژاپني در زمينة بهبود چشم‌اندازهاي كار خود و تولید سرمایه حرفه ای را فراهم می آورد. به ویژه، در این بخش تأثیر پژوهش معلمان در کلاس درس بر پیشرفت حرفه‌ای آنان بر حسب تولید دانش حرفه‌ای به‌دست آمده و بازبینی پیش فرض های ذهنی از کار حرفه‌ای بررسی می شود[19].
در فصل چهارم گزارش درس کاوی یک درس ریاضی ایرانی از منظر پژوهشگران و معلمان ژاپنی و نقد معلمان ایرانی ارائه شده است. این فصل نمونه عینی یک مورد درس کاوی را با چارچوب های نظری ژاپنی آن برای تجزیه و تحلیل فرایند درس به مثابة روشی برای ارتقای کیفیت آموزش ارائه می کند. در این فصل ، شرح دقیق و جزء به جزء و تجزیه و تحلیل درس با هدف شناسایی عمیق فرهنگ آموزش ریاضی در ایران به ویژه از منظر پژوهشگران تربیتی و معلمان ژاپنی ارائه شده و تفاوت های فرهنگی این دیدگاه ها به روشنی تبیین گردیده است[20].
فصل پنجم گزارش درس کاوی یک درس علوم پایه هفتم از سنگاپور است. در این فصل ، بافت فرهنگی آموزش درس علوم در دوره متوسطه اول سنگاپور از منظر پژوهشگران و معلمان ژاپنی و سنگاپوری تبیین می شود. این مطالعه، به‌ویژه محتوای ساختاريمانند سازماندهی فعالیت‌های یادگیری یک درس علوم و فرهنگ آموزش علوم در سنگاپور را تجزیه و تحلیل می‌کند. این مورد از درس کاوی نیز ، همانند مورد ایران در فصل چهارم ، موردکاوی بین فرهنگی است و بر تجربه سنگاپور در تمرین روش های پرورش مهارت‌های پرسشگری دانش‌آموزان دردرس علوم و توانمندسازی آنها در برقراری ارتباط بین علوم و فناوری به ویژه با تاکید بر روش تدریس مشارکتی و مبتنی بر روش حل مسئله تاکید دارد[21].
مترجم امیدوار است که با برگردان بخشی از بهترین آثار پژوهشی دکتر سرکار آرانی که انعکاس جهانی اثربخشی داشته و درانگلستان، استرالیا و ژاپن منتشر شده است، قدمیاثربخش در مسیر پرپیچ و خم پژوهش در آموزش و برای بهسازی تدریس و غنی سازی یادگیری در ایران بر دارد، فرصتی هر چند اندک برای یادگیری بین فرهنگی فراهم آورد و بتواند با بازنمایی ایده ها و روش های تازه پژوهش علمی در آموزش و یادگیری، یاریگر پژوهشگران تربیتی، معلمان، برنامه ریزان درسی و مدیران آموزشی در مسیر پیشرفت حرفه ای برای طراحی و اجرای سناریوهایی اثربخش تر تدریس جهت "تغییر معطوف به بهبود آموزش و یادگیری" باشد.
[1]محمد رضا سرکار آرانی دانش‌آموختهء رتبهء اول دورهء کارشناسی علوم تربیتی با گرایش مدیریت و برنامه ریزی آموزشی از دانشگاه شهید بهشتی است. او تحصیلات خود را در رشتهء علوم تربیتی با گرایش تاریخ و فلسفه تعلیم و تربیت در دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد و در سال 1370با رتبه اول از این دانشگاه فارغ التحصیل شد. در سال ١٣٧٨ درجهء دکترای تخصصی خود را در رشتهء علوم تربیتی با گرایش آموزش تطبیقی و بین‌الملل، از دانشگاه ناگویاى ژاپن گرفت. در مهرماه 1383 به عنوان پژوهشگر برگزیدهء «انجمن توسعهء علم ژاپن» انتخاب شد و بورسیه این انجمن برای دوره فوق دکتراى «روش‌های بهسازی آموزش» در دانشگاه ناگویاى ژاپن را دریافت کرد. او در سال 1385 این دوره را با موفقیت به پایان رساند. در کارنامهء علمی و فرهنگی ایشان سمت هایی چون مربی دانشگاه کاشان، دانشیار دانشگاه علامه طباطبایى، استاد مدعو دانشگاه کوبه، دانشگاه سی جو، موءسسهء بین المللی مطالعات فرهنگی ژاپن (کیوتو)، پژوهشگر مدعو دانشگاه آکسفورد، دانشگاه نیهون، دانشگاه زنان گاکوشوئین و استاد تمام دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تیکیو (توکیو، ژاپن) و استاد وابستهء دانشگاه تهران به چشم می خورد.
سرکار آرانی بیش از چهار سال مدیر بخش تحقیقات آموزش متوسطه بنیاد آموزشی ایشیدا گاکوئین در دانشگاه سی جو بوده است. او یکی از معروف ترین پژوهشگران «درس پژوهی» به مثابه "دانش بهسازی آموزش" در جهان و از جمله بنیان گزاران انجمن جهانی درس پژوهی و عضو شورای سیاست گذاری و هیئت تحریریه مجله بین المللی این انجمن علمی جهانی است. او هم اکنون دانشیار دانشکده تحصیلات تکمیلی علوم تربیتی و توسعه انسانی دانشگاه ناگویا و استاد وابسته دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران است.
از سرکار آرانی تاکنون بیش ازصد مقالهء علمى، پژوهشى و ترویجی به زبان های فارسى، انگلیسى و ژاپنى، در مجلات معتبر ملی (ایران و ژاپن) و بین المللی (کانون های جهانی تولید و ترویج علم) به چاپ رسیده است. او درکنفرانس های بین المللی بسیاری مقاله ارائه داده است و بیست کتاب او که به زبان های فارسی، انگلیسی و ژاپنی در ایران و خارج از کشو چاپ شده است، در تلاش برای ترسیم چشم اندازهای تازه تربیتی برای والدین، معلمان، برنامه ریزان درسی و آموزشی و مدیران است. مهم‌ترین محورهای پژوهشی سرکارآرانی عبارت اند از: فرهنگ آموزش، مطالعات تطبیقی آموزش و یادگیری، سنت‌های آکادمیک و فرهنگ دانشگاهی، و الگو‌های اثربخش بهسازی آموزش به ویژه «درس پژوهی» و «درس کاوی».
[2]Lesson analysis
[3]Open-ended dialogue with data
[4]The DNA of teaching
[5]سرکار آرانی، محمد رضا (1392).فرهنگ آموزش و یادگیری: پژوهشی مردم نگارانه با رویکرد تربیتی، چاپ سوم، تهران: انتشارات مدرسه.
[6]Method
[7]Methodology
[8] گلدانساز، محسن و ناصری، محمد (1395). در تمنای یادگیری: جلوه هایی از زندگی و اندیشه های تربیتی محمد رضا سرکار آرانی، تهران: شرکت انتشارات شرکت سهامی افست.
[9] Action research
[10] Lesson study
[11] Organizational learning
[12] استیگلر، جیمز و هیبرت، جیمز(1395). شکاف آموزشی:بهترین ایده ها از معلمان جهان برای بهبود آموزش در کلاس درس، چاپ هفتم، تهران: انتشارات مدرسه.
[13] سرکار آرانی، محمد رضا (1395). درس پژوهی: ایده جهانی بهسازی آموزش و غنی سازی یادگیری، ویرایت دوم، چاپ پنجم، تهران: مرآت.
[14] Evidence based lesson analysis
[15] Selected by The Journal's Editorial Team as the Outstanding Paper
[16] Emerald Literati Network Awards for Excellence
[17]Sarkar Arani, M. R. and Fukaya, T. (2009). "Learning beyond Boundaries: Japanese Teachers Learning to Reflect and Reflecting to Learn", Child Research Net, a non-profit, Internet-based Child Research Institute in Japan(http://www.childresearch.net/papers/school/2009_05.html)
[18] Sarkar Arani, M. R., Fukaya, K. &Lassegard, J.P. (2010). "Lesson Study as Professional Culture in Japanese Schools: An Historical Perspective on Elementary Classroom Practices", Japan Review, Journal of the International Research Center for Japanese Studies, Vol. 22, pp. 171-200.
[19] Sarkar Arani, M. R., Tomita, F., Matoba, M., Saito, E., Lassegard, J. P. (2012). "Teachers' Classroom-based Research: How its Impacts their Professional Development in Japan", Curriculum Perspectives,Journal of the Australian Curriculum Studies Association, Vol.32, No.3, pp.25-36.
[20] Sarkar Arani, M. R. (2015). "Cross Cultural Analysis of an Iranian Mathematics Lesson: A New Perspective for Raising the Quality of Teaching", The International Journal of Lesson and Learning Studies,The official Journal of the World Association of Lesson Studies, Vol.4 No.2, pp.118-139.
[21] Sarkar Arani, M. R., Shibata, Y., Kuno, H.; Lee, C.; Lay Lean, F. and John, Y. (2014). "Reorienting the Cultural Script of Teaching: Cross Cultural Analysis of a Science Lesson", The International Journal of Lesson and Learning Studies,The official Journal of the World Association of Lesson Studies, Vol.3 No.3, pp.215-235.