سال‌هاست که اساتید و کارشناسان ادبیات بر ضرورت تحول و ایجاد گرایش در رشته ادبیات فارسی پای می‌فشرند اما به جز اقدامی که چند سال قبل در زمینه ایجاد گرایش ادبیات پایداری در دوره کارشناسی‌ارشد دانشگاه کرمان صورت گرفت، هنوز قدم مؤثر دیگری برداشته نشده و در همچنان بر همان پاشنه می‌چرخد. دکتر برات زنجانی که از اساتید بنام و برجسته ادبیات فارسی است چندی پیش اعلام کرد که تصمیم دارد ویرایشی جدید از «دیوان نظامی» به دست دهد و همین انگیزه‌ای شد تا با این صاحب‌نظر ادبی، پیرامون وضعیت ادبیات در دانشگاه‌ها، تصحیح متون کهن و نیز بایسته‌های پژوهش دانشگاهی گفت‌وگو کنیم.
- آقای زنجانی! عمده فعالیت‌ها و پژوهش‌های شما در این سال‌ها معطوف به نظامی بوده است؛ این مسئله دلیل علمی مشخصی دارد یا اینکه صرفا ناشی از علاقه شخصی شماست؟
خب در اینکه علاقه شخصی من در این مسئله دخالت داشته شکی نیست چون به هر حال تا علاقه‌ای در کار نباشد هیچ پژوهشی به سامان نمی‌رسد خصوصا در وادی هنر و ادبیات که اساسا دل و اشتیاق حرف اول را می‌زند اما این همه ماجرا نیست و همانطور که اشاره کردید دلیل علمی - پژوهشی روشنی هم دارد. شما اگر در چهره‌های سرآمد و شاعران
طراز اول خودمان دقت کنید با یک پدیده کاملا استثنایی و بی‌نظیر مثل نظامی، مواجه می‌شوید که شاید در ادبیات کشورهای دیگر نشود نظیری برای آن پیدا کرد. چه به واسطه تخیل ناب و سرشارش و چه از نظر احاطه بر دانش‌ها و علوم روزگار خودش.
همه اینها را بگذارید در کنار زبانی پیراسته و ذوقی سرشار که در جای‌جای اشعار او به چشم می‌خورد. این ویژگی‌ها سبب شده که او در جایگاهی که دارد کم نظیر یا حتی بی‌نظیر بماند. با این همه کمتر شاعر و هنرمندی در این سطح از توانمندی و اهمیت می‌توان پیدا کرد که تا این اندازه ناشناخته مانده باشد. این مسائل بود که موجب شد من به او بپردازم و عمرم را صرف کار روی اشعار و آثار به جا مانده از او کنم.
- گمان نمی‌کنید که در مورد ناشناخته ماندن نظامی کمی هم اغراق شده باشد؟ چون به هر حال ما شاعران فراوانی داریم که در طول قرن‌ها به تقلید از او، خمسه سرایی کرده‌اند و همه‌شان هم به تقدم فضل و فضل تقدم نظامی در این زمینه اقرار کرده‌اند. حالا اینکه تا چه اندازه در کارشان موفق بوده‌اند و توانسته‌اند به جایگاه او نزدیک شوند، بحث دیگری است اما آیا صرف همین مسئله بیانگر توجهی است که شاعران دیگر به «پیرگنجه» داشته‌اند؟
بله! این درست است. من هم که از ناشناخته ماندن نظامی حرف زدم مقصودم طیف شاعران و نخبگان فکری جامعه نبود. به هر حال طبیعی است که هر شاعری اگر بخواهد در کار خودش موفقیتی کسب کند ناگزیر از توجه به نظامی است چون او کسی نیست که به راحتی بشود نادیده‌اش گرفت. منظور من این بود که عامه مردم و کسانی که به‌نحوی با مطالعه و شعر سر و کار دارند کمتر سراغ نظامی می‌روند و با او آشنا هستند. این هم در مقایسه با شاعران شاخصی نظیر فردوسی، مولوی، سعدی و حافظ است وگرنه طبیعی است که کسی مثل نظامی آن‌قدر بزرگ هست که حتی اگر کسی در عمرش کتاب هم نخوانده باشد نام او به گوش‌اش آشناست و خواه‌ناخواه چند بیت از او را شنیده یا در حافظه دارد.
- اساتید ادبیات و پژوهشگران چه اندازه به نظامی توجه داشته‌اند؟ آیا در زمینه شعرهای او تحقیقات آکادمیک و درخور اعتنایی صورت گرفته یا همچنان در این زمینه دچار کمبود منابع هستیم؟
البته کارهایی انجام شده اما متأسفانه کافی نیست و بیشتر هم روی خمسه او کار کرده‌اند و شعرهای دیگرش کمتر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
- مقصودتان شعرهایی است که مرحوم نفیسی در کتابی با عنوان «دیوان نظامی» منتشر کرده است؟
بله! البته پیش از پروفسور نفیسی، مرحوم وحید دستگردی کتابی با همین عنوان منتشر کرده بود که نفیسی بعدها همان‌ها را به علاوه شعرهایی دیگر و به شکلی کامل‌تر به چاپ رساند.
- به‌نظر شما مشکوک بودن این شعرها به لحاظ صحت انتسابشان به نظامی موجب نشده که محققان کمتر به آنها توجه کنند؟
البته خمسه به‌طور قطع در درجه اول اهمیت قرار دارد و آنچه نظامی را نظامی کرده همان است اما چنین هم نیست که شعرهای دیگرش به کلی فاقد اهمیت باشد. من چندی پیش در کتابخانه خدیویه مصر نسخه‌ای از دیوان نظامی پیدا کردم که حدودا 3هزار بیت دارد. البته نسخه، نسخه مخدوشی است و مقداری از شعرهای خمسه دیگران هم به آن راه پیدا کرده اما حدودا 300 بیت از آن را می‌شود با استدلال و بحث علمی اثبات کرد که متعلق به نظامی است ولی همین تعداد اندک ابیات از نظر اهمیت در سطحی است که مورد استفاده حافظ بوده چون ردپای مستقیم بعضی از این شعرها در دیوان او به چشم می‌خورد. پس نباید تصور کنیم که نظامی فقط در خمسه خلاصه می‌شود و شعرهای دیگرش اهمیت دست اول ندارد.
- پس چرا این شعرها تا امروز از چشم پژوهشگران پنهان مانده و تحقیق درخور و مستندی روی آنها صورت نگرفته است؟
چون امروزه ملاک‌ها با گذشته فرق کرده است و دیگر کسی برای این قبیل پژوهش‌های دراز دامن و مبسوط ارزشی قائل نیست. حالا همه به کارهای سیاسی و تبلیغاتی رو آورده‌اند. من چند سال قبل، نسخه‌ای قدیمی از گلستان به دست آوردم که به کلی با گلستان مصحح مرحوم فروغی متفاوت است و براساس این نسخه نو یافته قریب به 600 غلط را در گلستان فروغی احصاء کردم و آنها را در پاورقی آوردم و انتشارات امیر کبیر هم آن را چاپ کرد.
همین چند وقت قبل که ناشر می‌خواست چاپ چهارم کتاب را در بیاورد تصمیم داشتم اختلافات را از پاورقی به متن بیاورم اما جرأت نکردم. می‌دانید که درافتادن با غلط‌های رایج در حکم مخالفت با ناموس زبان فارسی است. من هم که دیگر با این ضعف بینایی و در این سرانه پیری نمی‌توانم در به در دنبال ناشر راه بیفتم و برای کارشناسی که هنوز مهر مدرکش خشک نشده، اثبات کنم که آنچه تا‌کنون در اغلب نسخه‌های گلستان آمده غلط‌هایی است که از نسخه‌های متاخر‌تر به متن اصلی کتاب راه پیدا کرده؛ این است که کار را با وجودی که آماده هم بود، رها کردم و به تحقیقات دیگرم پرداختم.
- چرا از همان ابتدا اختلافات را در متن اصلی کتاب اعمال نکردید؟
دلیلش همین است که گفتم. کتابی تا این اندازه مهم و مشهور که چنین غلط‌هایی دارد و ذهنیت مردم هم در طول سال‌ها و حتی قرن‌ها با آن خو گرفته را نمی‌شود یکباره دگرگون کرد. این است که به ناچار باید ابتدا زمینه‌اش را فراهم کرد اما حالا دیگر دوره اساتید و محققان بنامی مثل مرحوم فروزانفر، علامه همایی، مجتبی مینوی، پروفسور نفیسی و... نیست که بشود با شیوه‌های آکادمیک و عالمانه به امهات متون فارسی پرداخت و پیرامون آنها تتبع و جست‌وجو کرد و حاصل کار را بدون ترس از طردشدن عرضه کرد. این کارها دیگر خریداری ندارد و اگر موجب بدنامی نشود، خوشنامی هم به بار نمی‌آورد.
- چرا در مورد خمسه نظامی چنین کاری را نکردید؟ به هر حال شما سال‌هاست که پیرامون نظامی پژوهش می‌کنید و در این زمینه چهره شناخته شده‌ای هستید و اگر دیدگاه تازه‌ای عرضه کنید جامعه علمی و دانشگاهی کشور به دیده قبول در آن می‌نگرد.
اتفاقا این کار را کرده‌ام. می‌دانید که قدیمی‌ترین نسخه خمسه، نسخه موسوم به 763 است. البته ممکن است بشود نسخه‌ای کهن‌تر از آن هم پیدا کرد اما مسلما مربوط به یکی از کتاب‌های پنجگانه نظامی است و کامل نیست. دست‌کم تا امروز خمسه‌ای که در سال‌های پیش از 763 کتابت شده باشد به دست نیامده است اما متأسفانه این نسخه در ایران وجود ندارد و تنها میکروفیلمی از آن در پاریس موجود است که وقتی من می‌خواستم فیلمی از آن تهیه کنم به‌دلیل روابط سیاسی تیره‌ای که میان ایران و فرانسه وجود داشت این اجازه را ندادند و من مجبور شدم که از طریق یکی از آشنایانم در لندن اقدام کنم و نسخه را به قیمت بالا بخرم. به هر جهت وقتی فیلم به دستم رسید شروع به کار کردم و در حال حاضر تصحیح تمام خمسه را براساس آن به پایان رسانده‌ام اما هنوز با ناشری جهت انتشار آن به توافق نرسیده‌ام.
- خمسه مصحح شما با خمسه مشهور به نسخه شوروی که در حال حاضر در دسترس است و شناخته شده‌ترین نسخه پنج‌گنج نیز به شمار می‌آید چه تفاوت‌هایی دارد؟
خمسه چاپ شوروی براساس 10 نسخه خطی به سامان رسیده که نسخه 763 هم یکی از آنهاست و این طبعا با کار من متفاوت است. در حقیقت من به‌دلیل اینکه کتاب چاپ شوروی را نارسا و نیازمند بازنگری می‌دانستم دست به تصحیح مجدد اثر زدم و فکر می‌کنم غلط‌هایی که در آن کتاب راه یافته بود در این تصحیح جدید وجود ندارد و می‌تواند برای محققان سودمندتر باشد.
