اسلام به اقتصاد آزاد و آزادى مطلق اقتصادى اعتقاد ندارد و آزادى اقتصادى در اسلام با ارزش‌هاى اسلام توأم است. حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالحسین خسروپناه، دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در گفت‌گو با سرویس اندیشه خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا)، در ادامه بحث اسلامی‌سازی علوم انسانی به بحث تأثیر این رویه در جامعه پرداخت و به تبیبن انسان‌شناسى در مکتب اقتصاد اسلامى توجه داد و اظهار کرد: تمام مکاتب به نحوى به مطالعه انسان پرداخته‌اند و هر یک از آن‌ها تفسیرى از این پدیده ارائه کرده‌اند.
وی افزود: برخی از مکاتب، انسان را موجودى محکوم به حاکمیت قوانین طبیعى دانسته‌اند که آن قوانین ثابت و ابدى و حاکم بر اراده بشرى‌اند. که از دیدگاه آن مکاتب، نفع شخصى انسان محرک اوست و رفتارهاى او، با اخلاق و ارزش‌هاى معنوى ارتباط ندارد؛ در نتیجه، علم اقتصاد وظیفه شناخت این رفتارها و قوانین حاکم بر آن‌ها و پیش‌بینى واکنش‌ها و مشاهده، توصیف، تجزیه و تحلیل آن‌ها را برعهده دارد و به ارشاد و جهت‌دهى به رفتار انسان‌ها نمى‌پردازد.
مؤلف «کلام جدید» در باب اظهار نظر اسلام در این مورد، گفت: اولا اسلام به طور مطلق حاکمیت قوانین ثابت و طبیعى و مقدم بر اراده انسان را نمى‌پذیرد؛ زیرا این ادعا مستلزم نوعى جبرگرایى و نفى حکمت نزول کتب آسمانى و ارسال پیامبران و انذار مردم از انحرافات عملى و بى‌معنا دانستن ثواب و عقاب اخروى است.
این قرآن‌پژوه به آیاتی از قرآن متمسک شد و گفت: قرآن کریم، در نقش اراده افراد بر تحولات اجتماعى مى‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لاَ یُغَیِّرُ مَا بِقَوْم حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنفُسِهِمْ»؛ وجود حرکت‌هاى سیاسى، اجتماعى و اقتصادى که منشأ تحولات مهم اجتماعى‌اند، نشانه حاکمیت اراده و قدرت تصمیم‌گیرى انسان است، البته تأثیرپذیرى فرد از جریان حاکم نیز مورد تأیید قرآن است و به همین دلیل مى‌فرماید: «بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّة وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُهْتَدُونَ؛ بلکه گفتند: ما پدران خود را بر آیینى یافتیم و ما باهم، پى‌گیرى از آنان، راه یافتگانیم. باید توجه کرد که این تأثیرپذیرى نیز معلول تصمیم‌گیرى و اراده انسان‌هاست، نه این‌که جبر اجتماعى بر آن‌ها حاکم باشد.
مدرس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) خاطرنشان کرد: ثانیا انسان، موجود بسیار پیچیده‌اى است و نمى‌توان مطلبى را به عنوان حکم کلى بر آن بار کرد؛ بنابراین این سخن که «محرک انسان، نفع شخصى اوست»؛ نسبت به همه انسان‌ها سارى و جارى نیست؛ چه بسا انسان‌هاى مصلح و احیاگرى که براى اصلاح اجتماعى از منافع شخصى خود مى‌گذرند. کوشش‌هایى که مردم غیور ایران در آغاز انقلاب و جنگ تحمیلى در ابعاد نظامى و اقتصادى به عمل آوردند، نشانه بارزى از این عقیده است.
خسروپناه در پاسخ به سؤالی مبنی بر این‌که ما می‌خواهیم تأثیر علوم انسانی اسلامی را در جامعه حس کنیم، حال با توجه به این‌که اقتصاد با عامه مردم در ارتباط است، احساس می‌شود که باید دیدگاه اسلام، درباره انسان اقتصادى تبیین شود، عنوان کرد: انسان از دیدگاه قرآن داراى دو بعد؛ ملکوتى و مادى است و در نتیجه داراى نیازهاى روحى و جسمى، و معنوى و مادى است. انسان آزاد، با اراده و انتخاب‌گر است و قوانین طبیعى بر اراده و رفتار او مقدم نیست؛ از این رو قوانین رفتار انسان، قابل تغییر و تحول است و همه انسان‌ها به یک شیوه عمل نمى‌کنند. هر قوم و جامعه‌اى بر اساس معتقدات، و سنن حاکم، رفتارهاى اقتصادى خاصى دارد. انسان در پى جلب نفع و دفع ضرر از خود است و محرک او، اغلب، نفع شخصى و راهنماى او، عقل و اعتقاد اوست؛ البته غرایز، افکار، عقاید و آداب و رسوم حاکم بر ذهن و فکر، تعیین کننده نفع و ضرر انسان است و نیز اقتصاد از اخلاق و ارزش‌هاى مثبت و منفى اخلاقى جدا نیست.
وی افزود: انسان در عین حالى که داراى دو بعد ملکوتى و مادى است، گاهى تنها به بعد مادى خود مى‌پردازد و از بعد ملکوتى غفلت مى‌کند؛ به همین جهت قرآن مى‌فرماید «انسان بسیار ستمگر و ناسپاس است: «إِنَّ الْإِنسَانَ لَظَلُومٌ کَفَّارٌ»؛ اگر خدا به او نعمت دهد از او روى گردان مى‌شود و هرگاه دچار سختى‌ها و ناگوارى‌ها شود به خدا روى مى‌آورد: «وَإِذَا أَنْعَمْنَا عَلَى الْإِنسَانِ أَعْرَضَ وَنَأَى بِجَانِبِهِ وَإِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعَاء عَرِیض»؛ اگر خود را بى‌نیاز ببیند سرکشى مى‌کند: «کَلاَّ إِنَّ الْإِنسَانَ لَیَطْغَى * أَن رَآهُ اسْتَغْنَى»؛ نفع مادى خود را بر منافع دیگران ترجیح مى‌دهد و بسیار تنگ چشم و خسیس است: «وَکَانَ الاِْنسَانُ قَتُورا»ً؛ عجول و شتاب‌گر است: «وَکَانَ الْإِنْسَانُ عَجُولاً»؛ و بسیار بزرگ بین است: «إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ».
مؤلف «انتظارات بشر از دین» عنوان کرد: انسان اقتصادى مورد قبول اسلام، با اراده و انتخاب‌گر است؛ نفع خود را در سود مادى خلاصه نمى‌کند؛ صاحب عقل است و تصمیم‌هاى عقلایى و حساب‌گرانه دارد؛ آگاه و تیزهوش است؛ بخیل و حریص و طمع کار نیست و کفران نعمت نمى‌کند.
این محقق خاطرنشان کرد: انسان اقتصادى مطلوب و ایده آل اسلام، رضاى الهى و فرمان خدا و اهداف او اهداف متعالى است؛ در برابر نعمت الهى، شاکر و در برابر بلاها صابر است؛ عاشق، کریم، با سخاوت، راضى و قانع و ایثارگر است.
وی در تأثیر اسلامی‌سازی علوم انسانی در اقتصاد به بحث آزادی اقتصاد پرداخت و گفت: آزادى اقتصادى به معناى حق تملک و رشد دادن مال و حق مصرف است؛ ولى اقتصاد آزاد به معناى اقتصاد بدون حاکمیت و مداخله دولت، مذهب، اخلاق و... است.
مدرس دانشگاه معارف اسلامی با اشاره به این‌که نظام سرمایه‌دارى به اقتصاد آزاد گرایش دارد، گفت: به همین دلیل هرگونه فعالیت اقتصادى در آن نظام مجاز است؛ البته این آزادى تا جایى است که به آزادى دیگران صدمه‌اى وارد نشود؛ زیرا در غیر این صورت خود نیز اسیر آزادى دیگران خواهیم شد.
این قرآن‌پژوه در مورد دیدگاه اسلامی درمورد اقتصاد آزاد تأکید کرد: اسلام به اقتصاد آزاد و به آزادى مطلق اقتصادى، اعتقاد ندارد. آزادى اقتصادى در اسلام با ارزش‌هاى اسلام توأم است؛ به همین دلیل آزادى اقتصادى در عرصه تولید و مصرف، در چارچوب قوانین اسلامى پذیرفته مى‌شود؛ براى نمونه، انسان‌ها در انتخاب شغل، جز در موارد زیان‌بار فردى و اجتماعى، آزادند، یا نسبت به درآمدهاى مشروع، داراى حق مالکیت فردى‌اند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به این‌که اسلام مالکیت از راه فحشا و منکرات و محرمات را مردود مى‌داند، تأکید کرد: بنابراین هم آزادى اقتصادى به عنوان حق طبیعى براى انسان محفوظ است و هم ارزش‌هاى انسانى و شرعى مورد نظرند؛ به همین دلیل، آزادى اقتصادى در اسلام از معایب و مشکلات اجتماعى، همچون انحصارگرایى، مفاسد اجتماعى و فاصله طبقاتى در امان است و دو نوع محدودیت ذاتى و عینى براى فعالیت اقتصادى عرضه مى‌دارد.
خسروپناه در ادامه تبیین خود در تأثیر تدوین اقتصاد اسلامی در سایه اسلامی‌سازی علوم انسانی به آیاتی از قرآن کریم استناد کرد و گفت: آیه‌های «وَلَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الْأَرْضِ وَجَعَلْنَا لَکُمْ فِیهَا مَعَایِشَ قَلِیلاً مَاتَشْکُرُونَ»؛ شما را در زمین مکان داده و در آنجا براى شما معیشت‌ها قرار داده‌ایم، ولى اندک سپاس مى‌گزارید، «هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ ذَلُولاً فَامْشُوا فِی مَنَاکِبَها وَکُلُوا مِن رِزْقِهِ وَإِلَیْهِ النُّشُورُ»؛ اوست که براى شما زمین را نرم قرار داد؛ پس در اطرافش راه بروید و از روزى آن بخورید و بازگشت به سوى اوست، «الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ الْأَرْضَ مَهْداً وَسَلَکَ لَکُمْ فِیهَا سُبُلاً وَأَنزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِن نَبَات شَتَّى * کُلُوا وَارْعَوْا أَنْعَامَکُمْ إِنَّ فِی ذلِکَ لاَیَات لاُِولِی النُّهَى»؛ همان که زمین را براى شما گهواره‌اى کرد و برایتان در آن‌ها راه‌ها کشید و از آسمان آبى فرود آورد و با آن اقسام مختلف گیاه پدید آوردیم، بخورید و حیوانات خویش را بچرانید که در این براى اهل خرد عبرت‌هاست، از این دسته هستند.
