در حاشیه نمایشگاه، برنامه‌های متنوعی پیش‌بینی شده بودند که از جمله آنها می‌توان به شرکت در کارگاه آموزشی کودک، رسانه و توریسم و نیز دیدار از استانبول و چهار شهر دیگر ترکیه اشاره کرد.
نوشته‌ای که در ادامه می‌آید گزارش کوتاهی است از یک گشت و گذار در پارک مینیاتورک استانبول که با نگاهی آموزشی و در پی آغاز به کار کمیته‌ای که اخیراً برای بررسی راهکارهای آموزش فرهنگ و تمدن اسلامی در وزارت آموزش و پرورش کشورمان تاسیس شده، به رشته تحریر درآمده است.
امیدوارم این تجربه در تقویت هویت ملی- تاریخی و توجه شایسته به میراث فرهنگی، مورد عنایت مسئولان نظام آموزشی کشورمان قرار گیرد.
روز دوم حضورمان در ترکیه و پس از فراغتی که از شرکت در کارگاه آموزشی و برنامه‌های همایش و نمایشگاه گردشگری پیدا کردیم قرار شد به دیدار از شهر استانبول و جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و گردشگری دروازه شرق و غرب بپردازیم.
میزبانمان، دانشجویی تبریزی به نام حسن‌آقا و خانمش را که هر دو در استانبول درس می‌خواندند، به عنوان راهنمایان گروه 6 نفری ما تعیین کرده بود. حسن‌آقا، دانشجوی دکترای تاریخ بود و با تاریخ استانبول، ظرایف تمدن بیزانس و تاریخ پانصد ساله عثمانی آشنایی کامل داشت و از این حیث، نعمتی درخور توجه بود.
وقتی اتومبیل از محل هتل دده‌مان در مجیدیه استانبول به راه افتاد، ما انتظار داشتیم دقایقی دیگر مقابل «مسجد ایاصوفیه» و یا «موزه توپقاپی» و یا جاهای معروف دیگری که تا آن روز نامشان را شنیده و تصویرشان را دیده بودیم، متوقف شویم و عظمت بناهای تاریخی ماندگار و یا آثار شگفت‌انگیز موزه، ما را به خود فراخوانند، ولی چنین نشد.
اتومبیل از اتوبان‌ها و خیابان‌های متعددی گذشت و در محلی که به پارک می‌مانست و در حاشیه دریا قرار داشت- البته از همان‌جا هم مناره‌های فراوان مسجدهای گوناگون شهر استانبول و نیز بناهای معظم سلطان احمد و ایاصوفیه و... را می‌شد به‌راحتی دید- توقف کرد. به حسن‌آقا اعتراض کردیم. گفت اول این‌جا را ببینید، بعد به اعتراضتان جواب می‌دهم.
جایی که به آن وارد شده بودیم، پارکی بود به وسعت 60 هزار مترمربع که تاریخ سه هزار ساله ترکیه و آناتولی را یک‌جا نشان می‌داد. نام پارک «مینیاتورک»(1) بود که تلفیقی است از دو کلمه مینیاتور (به معنای ظریف، کوچک و البته همان هنر مینیاتورکاری شرق) و نیز تورک (یا همان ترک).
در واقع مینیاتورک، به قول ترکیه‌ای‌ها، ویترین مینیاتور شده ترکیه است. در این پارک، هم می‌توان تاریخ، هنر، فرهنگ و معماری ترکیه را دید و هم تفریح کرد. در بخش عظیمی از این پارک که 40 هزار مترمربع را به خود اختصاص می‌دهد، ماکت کوچک شده یا به قول خودشان مینیاتور شده 105 اثر تاریخی، فرهنگی، هنری، اقتصادی، ورزشی و... از سراسر ترکیه و نیز بخش‌هایی از سرزمین‌های تحت حاکمیت عثمانی‌ها که اکنون بیرون از خاک ترکیه قرار گرفته، عرضه شده است.
در سرآغاز بخشی از دفترچه راهنمای مینیاتورک که به ترکی و به نام «رهبر (راهنما)» منتشر شده است، چنین می‌خوانیم: «در این‌جا، صدای برخاسته از گذشته برج گالاتا، از ایاصوفیه شنیده می‌شود. در این‌جا، خانه‌های سافرانبولو، به نغمه اذان مناره پیچدار آنتالیا گوش می‌سپارند.
در این‌جا سماع‌کاران مزار مولانا، در حیاط سلیمیه می‌آسایند. در این‌جا، می‌توان از حیاط سنت‌آنتونی به کبوتران مسجد ایاصوفیه دانه پاشید. در این‌جا می‌توان از منزل آتاترک، به تماشای پل موتسار نشست. در این‌جا، آنان که از پل سنگی آدانا می‌گذرند، ساعتشان را به وقت برج ساعت ازمیر تنظیم می‌کنند. در این‌جا....»
جنس همه ماکت‌ها از فایبرگلاس و موادی انتخاب شده که در برابر برف، بوران و محیط طبیعی پارک که در حاشیه دریا و در هوایی شرجی واقع شده است، مقاوم باشند. البته آن‌طور که از مسئولان پارک شنیدیم، در همین مدت کوتاهی هم که از راه‌اندازی پارک گذشته، عملیات تعمیر و نگهداری، برای جلوگیری از خرابی ماکت‌ها، به‌خوبی جریان داشته است.
در «مینیاتور تورکیه پارکی» یا پارک مینیاتوری ترکیه، ماکت‌های مینیاتور آثار تاریخی، فرهنگی، هنری، اقتصادی، ورزشی و... ترکیه همان‌گونه که در اصل خود قابل مشاهده‌اند، با همه ظرایف و دقایق، در مقابل دیدگان تماشاگران و بازدیدکنندگان خود هستند.
ماکت‌ها بر اساس سیر تاریخی ساخته شدن اصل بناها ردیف شده‌اند و در محوطه‌ای دلگشا که بازدید ساده آن چیزی حدود چهار ساعت وقت می‌برد، در دو طرف گذرگاه‌ها قرار گرفته‌اند.
البته آثاری که اکنون در چارچوب جمهوری ترکیه نیستند، بیرون از این سیر تاریخی و در محوطه ویژه‌ای قرار گرفته‌اند که از آن جمله می‌توان به: ایستگاه راه‌آهن شام، قلعه شام، مسجد محمدعلی پاشا در مصر، مقبره سلطان مراد در کوزوو و پل موتسار اشاره کرد.
ماکت آثاری که در سال‌های اخیر درست شده‌اند و از ویژگی قابل توجهی در معماری برخوردارند نیز در مینیاتورک خودنمایی می‌کند که از معروف‌ترین آنها فرودگاه جدید استانبول، استادیوم المپیک آتاترک، ساختمان شهرداری استانبول و مرکز خرید و فروش پروفیلو هستند.
ساخت هر ماکت توسط یک حمایت‌کننده (اسپانسر مالی) صورت پذیرفته که هزینه نگهداری ماکت نیز بر عهده خود اوست. آرم هریک از سازندگان ماکت‌ها، روی ورقه‌های فلزی خاصی حک و مقابل ماکت، روی زمین نصب شده است.
اسپانسرها، عمدتاً شرکت‌های داخلی ترکیه هستند که از جمله آنها می‌توان به: خطوط هوایی ترکیه، خطوط هوایی MNG، هتل گولدن تولیپ، فروشگاه‌های زنجیره‌ای پروفیلو و شرکت ساختمانی اویاپ اشاره کرد.
آموزش در پارک
هنگام ورود به پارک و موقع خرید بلیت، از افراد، در مورد زبانی که با آن تکلم می‌کنند و یا به آن آشنایی دارند و دوست دارند دفترچه راهنما و بلیت‌شان به آن زبان صادر شود، پرسش می‌کنند.
دفترچه‌های راهنما و بلیت مینیاتورک به پنج زبان تهیه شده‌اند: ترکی، انگلیسی، روسی، فرانسوی و آلمانی. در حاشیه هر بلیت، بارکدی حک شده است که کاربرد خاصی دارد. مقابل هر ماکت، تابلوی فلزی ویژه‌ای نصب شده که نام و مشخصات بنا روی آن دیده می‌شود.
در این تابلو، محلی وجود دارد که می‌توان بلیت را از محلی بارکددار وارد آن کرد و در مدت 2 تا 5 دقیقه، به اطلاعاتی که از بلندگوی نصب شده در کنار هر ماکت و درباره تاریخچه مرتبط با ماکت و با زبان بلیت پخش می‌شود، گوش فراداد.
استفاده از هر بلیت، محدودیتی ندارد و هر فرد می‌تواند بارها و بارها و تا زمانی که از پارک خارج نشده است، با وارد کردن آن در محل مخصوص هر ماکت، اطلاعات مربوط به ماکت را بشنود. به این ترتیب، وقتی از مقابل هر ماکت رد می‌شوید، صداهایی را به پنج زبان گوناگون می‌شنوید که در محوطه پارک درهم می‌آمیزند.
با دانش‌آموزان ترک
معلمی دانش‌آموزان خود را برای بازدید به مینیاتورک پارک آورده بود. نامش عثمان و نام خانوادگی‌اش قارا اسماعیل‌اوغلو بود. نظارت پلیسی و خسته‌کننده‌ای را بر دانش‌آموزانش اعمال نمی‌کرد و روی پلی که یک طرفش فرودگاه استانبول و طرف دیگرش آثار بیرون از مرزهای ترکیه قرار داشتند، در حال رفع خستگی بود.
با دانش‌آموزان صحبت کرده بودم و می‌خواستم از او راجع به مسئله‌ای که برایم ایجاد شده بود، سؤال کنم. وقتی از روی لباس فرم و صمیمیت بچه‌ها دریافتم که همه آنها از یک مدرسه آمده‌اند، متوجه شدم برخی از آنها کارت ترکی گرفته‌اند، بعضی دیگر آلمانی و تعدادی هم انگلیسی.
مقابل ماکت‌ها، بازار جابه‌جایی کارت‌ها رواج داشت و بچه‌ها، معمولاً توضیحات را هم به ترکی و هم به انگلیسی و آلمانی می‌شنیدند. این مسئله‌ای بود که می‌خواستم درباره‌اش از معلمشان بپرسم.
عثمان قارا اسماعیل‌اوغلو، به من گفت: «درست است که من بچه‌ها را برای مرور درس تاریخ ترکیه به این‌جا آورده‌ام، ولی می‌خواهم آنها در یادگیری آزاد باشند. اگر من به همه آنها اجبار می‌کردم کارت ترکی بگیرند، این آزادی عملی که مشاهده می‌کنید، به‌وجود نمی‌آمد.
من دوست دارم دانش‌آموزانم از راههای گوناگون، چیزی را که من می‌خواهم بیاموزند، خود شخصاً تجربه کنند و یاد بگیرند.»
حرف‌های معلم ترک، مرا یاد روش‌های ساخت‌‌وسازگرا در آموزش و دخالت دانش‌آموزان در شکل‌گیری و ساخت دانش مورد نیاز خود و نیز یادگیری تلفیقی انداخت و دیدم که چه‌قدر راحت توانسته است بین یادگیری تاریخ و زبان، تلفیقی صحیح ارائه دهد.
موزه پیروزی
حدود 20 هزار مترمربع از محیط مینیاتورک پارک به فضاهای سربسته اختصاص یافته که موزه «پانورامای ظفر» ترکیه، یکی از آنهاست.
ماکت‌ها، مجسمه‌های آدمک‌ها و تصویرهایی که استادانه بر دیوارهای موزه نقش بسته‌اند، با همراهی جلوه‌هایی از نور، صدا و داستان، تاریخ نه‌چندان دور ترکیه را از جنگ چاناق قلعه(2) تا جنگ رهایی بازگو می‌کند. اگر مینیاتورک ویترین ترکیه است، این‌جا چگونگی شکل‌گیری جمهوری ترکیه در 80 سال اخیر نشان داده می‌شود.
همه جا را دیده بودیم
وقتی بازدید شش ساعته ما از مینیاتورک پارک تمام شد و پس از گشت و گذاری چهار پنج روزه در چند شهر دیگر ترکیه، در معیت دیگر راهنمایان به استانبول بازگشتیم و دوباره حسن آقای دانشجوی دکترا، راهنمای ما شد، همگی به او حق دادیم که اعتراضمان در آغاز بازدید مینیاتورک بی‌مورد بود.
در واقع درست بود که در این چند روز بنای اصلی خیلی از ماکت‌ها را دیده بودیم، ولی می‌شود مینیاتورک پارک را دید و هیچ جای دیگر را ندید.(3)
مینیاتوری از ایران
آموزش درس تاریخ، ایجاد حس وطن‌دوستی، تعلق خاطر به میهن، میراث فرهنگی و شخصیت‌های بلندمرتبه کشورمان، همواره از سخت‌ترین کارها در تعلیم و تربیت هستند. وقتی تجربه تاریخی- هنری- آموزشی مردمان ترکیه را از ابعاد گوناگون واکاوی می‌کنم، با خود می‌اندیشم کدام دلسوخته تاریخ و فرهنگ ایران‌زمین و کدام علاقه‌مند آموزش و پرورش صحیح فرزندان این آب و خاک، مینیاتوری از ایران را برخواهد افراشت؟
زیرنویس:
1. Miniaturk; Minyatur Turkiey Parki.
2. جنگ چاناق قلعه که با تهاجم مشترک انگلیس و فرانسه، برای اشغال تنگه چاناق قلعه آغاز شد، از بزرگ‌ترین و پرتلفات‌ترین جنگ‌های جهانی اول است که در پهنه دریا و خشکی ادامه داشت و طی آن مردم ترکیه توانستند با تحمل 250 هزار کشته، قوای متفقین را وادار به عقب‌نشینی و قبول شکست کنند.
تاریخ‌نگاران، نتیجه این جنگ را که سبب شد جنگ جهانی اول پیروز قطعی نداشته باشد، در برخی از مهم‌ترین وقایع سیاسی قرن بیستم موثر می‌دانند. از جمله این‌که انقلاب بلشویکی روسیه را در 1917 از نتایج غیرمستقیم این جنگ می‌دانند.
3. نمونه دیگری از مینیاتورک را در آنتالیا (شهری در جنوب ترکیه، ساحل مدیترانه) دیدیم که البته عظمت و گستردگی مینیاتورک پارک استانبول را نداشت، ولی می‌شد از آن برای 250 هزار دانش‌آموز شهر، استفاده‌های آموزشی فراوانی برد.
