گذر عمر در سایه آفتاب

از انقلاب تابستانی تا روز فضا

موزه ساعت که تماشاگه زمان پیشانی نوشت سر در آن است، از این پس هر ساله شاهد جشنواره انقلاب تابستانی خواهد بود. وقتی بهار همه سبزینگی و طراوتش را برمی دارد و تابستان گرم با تن پوشی از حرارت چادرش را روی سر شهر پهن می کند، این جشنواره برگزار خواهد شد. با برنامه ای که شاخه آماتوری انجمن نجوم طراحی کرده به زودی دیگر شهرهای کشور نیز هر ساله شاهد این جشن خواهند بود. به گفته سیاوش صفاریان پور، مجری و سازنده برنامه علمی آسمان شب، هدف از این جشنواره ها زنده کردن جنبه های تاریخی ساعت های آفتابی به عنوان میراث فرهنگی است.

  کار کردن با ساعت آفتابی، گرمای تابستان را از تن بیرون می ریزد. ساعت های آفتابی در بسیاری از شهرهای بزرگ دنیا در شکل و شمایل مدرن با طرح های گوناگون، یکی از شاخصه های زیبایی در معماری شهری به حساب می آید.

ساعت های آفتابی با عمری طولانی گذر زمان را برای بشر ثبت کرده است. شاید برای همین وسیله سنجش آن یکی از نخستین اختراعات بشر در عرصه علم به شمار می رود. گرچه در روزگار کهن کسی در پی برگزاری جشنواره انقلاب تابستانی نبود، ولی با استفاده مستمر از ساعت های آفتابی، کارکرد آن برای مردم بیشتر آشکار شد. پیدایش ساعت های آفتابی به علم نجوم برمی گردد و حضور چنین زمان سنج هایی، تمدن و تاریخ علم هر سرزمین را به رخ می کشد. مردم مصر برای نمایش تاریخ علم در کشورشان کنکاشی را آغاز کردند که منجر شد به یافتن حدود 2 هزار ساعت در بناهای متروک. شاید مردم مسلمان بیش از ملل دیگر به داشتن ساعت آفتابی نیاز داشته اند تا اوقات شرعی را بسنجند و آیین مذهبی شان را به جای آورند.

نخستین جشنواره ساعت های آفتابی در تماشاگه زمان برگزار شد. موزه ساعت یا تماشاگه زمان نقطه روشنی برای اعلام لحظه به لحظه گذر عمر است. از در و دیوار این بنا ساعت و تیک تاک به جان آدمی سرریز می شود. به خیابان شهید فلاحی (زعفرانیه) که وارد شویم نبش خیابان بهار تماشاگه زمان ایستاده است. بنایی با 700 متر، انتهای فضای سبز پنج هزار متری و گچبری های اسلیمی که جلوه گری خود را به خیابان رسانده و هر رهگذری را به نظاره و حیرت از زیبایی و هنر و صنعت دعوت می کند.

خانه زمان

موزه ساعت یا تماشاگه زمان آکنده از تیک تاک خزنده و آرام ساعت هایی که هر کدام از لحظه ای متمایز می گویند. برخی تداعی گر زمان های رفته صاحبان پیشین خود هستند و برخی همنوا با حرکت لحظه به لحظه زمین، گردش ثانیه و ساعت را قابل شمارش می کند. تماشاگه زمان، نخستین موزه ساعت در ایران است. این موزه در خرداد ماه سال 1378 هجری شمسی با نشان وابستگی به مؤسسه فرهنگی موزه های بنیاد مستضعفان و جانبازان افتتاح شد.

گرچه بنای پیش رو حکایت از قدمتی بیش از نیم قرن دارد، ولی زمان که خیلی در این موزه اهمیت دارد، به اندازه همان ضرباهنگ های پی درپی قابل فراموشی است. هنگامی که زیبایی سحرآمیز طرح های گچبری  سنتی دورادور ساختمان را تسخیر کرده، قاب پنجره ها را در دل خود جای داده و در کنار مقرنس و کاشی کاری های لاجوردی جا خوش کرده، چنان جام های زیبایی، آرامش و انعطاف در گره چینی ها و پیچ های تودرتوی گچبری را به ضمیر بیننده می ریزد که گذر زمان و تند و بی وقفه خزیدن تیک و تاک ساعت ناخودآگاه فراموش می شود.

ساعت هایی که تماشاگه زمان را خانه خود دانسته و در جای جای آن به خزیدن و واگویه کردن لحظه های عمر مشغولند. قصه های عجیب و حکایت های بی شماری همراه زمان های رفته، پشت سر گذارده اند. سیر تکاملی ابزارهای سنجش زمان طی دوره های مختلف تاریخی از 3500 سال پیش تا کنون را می توان در تماشاگه زمان به تماشا ایستاد.

ساختمان موزه با 700 مترمربع، زیربنا در لفافه هنر و رنگ سرپا و شاد ایستاده است. به رغم قدمتش بوی کهنگی و از کار افتادگی نمی دهد. به هر سو از محوطه ۵ هزار متری موزه ساعت بنگری، نکته یا ابزاری در باب درک زمان و سرعت آرام و بی وقفه و بی بازگشتش در گودخانه چشم می نشیند.

قدمت ساعت های گرد هم آمده در این موزه افکار بینندگان را برای لحظه هایی به اعماق تاریخ پرتاب می کند. وقتی حوالی 3500 سال پیش از میلاد یک پیکان فلزی روی نیم دایره ای خورشید را نشانه گرفت تا گردش آن را نشان دهد. یا هنگامی که 1500 سال پیش از میلاد، ساعت های آبی را با سفال ساختند تا زاویه تابش نور گویای زمان رفته روز باشد. ساعت های موزه ساعت تاریخی را بازگو می کنند متعلق به عصر سایه و آفتاب. وقتی ابزار بشر هنوز میخ و تخته را به کار چندانی نگمارده بود با یک مسیر دورانی و خطی عمود در زاویه قائم تا با تغییر زاویه نور، سایه روی دایره بچرخد و ساعت را بازگوید.

در موزه زمان مفهوم زمان، دیدگاه اقوام و ملل مختلف و نگرش آنها نسبت به زمان و چگونگی تکامل ابزارهای زمان سنجی و صنعت ساعت و ساعت سازی به چشم می آید.
از لحظه ورود به فضای سبز و سایه کاج های بلند و گام برداشتن کنار نهر و حوض کاشی کاری شده و لمس خنکای سایه سار در استقبال از انقلاب تابستانی، زمان و ساعت جابه جا خود را جلوی چشم می اندازند تا هیولای ذهن را درگیر گذر و گذار خود کنند. در محوطه باز موزه، ماکت ساعت های ابتدایی (با قدمت 3000 سال پیش از میلاد)، ساعت آبی، شنی و سوختی ما را درگیر زمان می کند.

آغاز یک روز طولانی

چهارشنبه، آخرین روز خرداد ماه جمعیت قابل توجهی در فضای موزه موج می زد. اغلب جوان و نوجوان با سنی در حدود 7 تا 17 سال بودند. نوجوانان در سایه سار چنارهای بلند گرد هم آمده بودند تا شاهد نخستین جشنواره انقلاب تابستانی باشند. بیشتر آنان اعضای شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران هستند. روز 31 خرداد ماه در ساعت ۱۵و ۵۵ انقلاب تابستانی رخ خواهد داد و طولانی ترین روز نیمکره شمالی آغاز می شود. طولانی ترین روز و شاید گرم ترین روز تابش خورشید که هیجان و شور موزه ساعت، خنکای دلنشینی به تن و پیکر می پاشد.

«محسن ایرجی» دبیر نخستین جشنواره انقلاب تابستانی در ایران درباره دلایل برگزاری مراسم این روز می گوید: «اسناد و مدارک زیادی بیانگر توجه خاص ایرانیان به ساعت و گذر زمان است. اقوام ایرانی از پیشگامان علم نجوم بوده اند، ولی ما در این سال ها از جنبه های عمومی از کشورهای همسایه و مسلمان در خاورمیانه یا کشورهای آفریقایی مانند مصر عقب مانده ایم. آنها تلاش می کنند تاریخ علم را با یافتن ساعت های آفتابی و توجه به مفهوم زمان ثبت کنند. از این رو مردم مصر در کوی و برزن شهر و روستا جست وجو برای یافتن ساعت های آفتابی را آغاز کردند. ساعت آفتابی بیانگر ریشه های تاریخ علم هر قوم و تمدنی است، نشان دهنده چگونگی و تاریخ محاسبات ریاضی است.

 با برگزاری این جشنواره علاوه بر تهران در شهرهای دیگری چون رشت، مشهد،  اصفهان، زابل، نیشابور، اهواز و شیراز حرکتی برای یافتن ساعت های قدیمی و ثبت آن شروع خواهد شد».
ایرجی از جایگاه علم نجوم ایران در دنیا می گوید: «امروزه در کشورهای مصر، فرانسه، انگلستان، ایتالیا و آمریکا توجه به ساعت های آفتابی برای ارتباط نسل حاضر با گذشته های تاریخ علم آن کشورها بیشتر شده و در شهرهای بزرگ ساعت های مدرن آفتابی با طرح های معماری زینت بخش زیبایی شهرها به حساب می آیند. در ایران پتانسیل های خوبی برای معرفی به دنیا داریم، ولی نپرداختن به این مسأله طی سال های متمادی باعث شده منجمان ایرانی را عرب بپندارند، به طوری که اخیراً انجمن نجوم فرانسه مقاله ای در باب ساعت های دوره خواجه نصیرالدین طوسی به طبع رسانده که نام «الطوسی» را برای دانشمند ایرانی انتخاب کرده اند. «سابوآ» دبیر انجمن نجوم فرانسه در این باره اظهار کرد، بیش از 60 -70 درصد دانشمندان نجوم ایرانی بوده اند، ولی امروزه ایران جایگاهی کوچک و کم رنگ دارد که نشان دهنده فراموشی علم پیچیده و جذاب نجوم است».

تماشاگه زمان تماشاگر حضور بیش از 50 ساعت آفتابی در آخرین روز خرداد ماه بود. به گفته محسن ایرجی 45 دستگاه از این ساعت ها آمادگی شرکت در مسابقه را دارند. رقابتی که صرفاً برای ایجاد هیجان طراحی شده تا نوجوانان و کودکان تلاش کنند روی مفهوم زمان و ساعت درنگ بیشتری داشته باشند.

ماراتن های آسمانی

در حالی که «ماراتن مسیه» به یاد «شارل مسیه» منجم فرانسوی هر ساله در ماه های فروردین و اردیبهشت در کشورهای زیادی برگزار می شود و منجمان جوان به رصد اجرام آسمانی غیرستاره ای می پردازند، انجمن نجوم ایران با به میان کشیدن نام عبدالرحمان صوفی، منجم بزرگ ایرانی ماراتن صوفی را برگزار خواهد کرد. او نخستین دانشمندی است که کهکشان «آندرومدا» را با چشم دید و ثبت کرد. او در تاریخ علم دنیا یازده جرم غیرستاره ای آسمان را ثبت کرده است. از این رو از شهریور ماه سال جاری ماراتن صوفی برگزار خواهد شد. در این ماراتن، منجمان جوان از غروب خورشید تا طلوع صبح بعد حدود 110 جرم را در آسمان می کاوند.

اخترشناسان حرفه ای این قبیل ماراتن ها را نظارت و ارزیابی می کنند. در ایران یوسف ثبوتی، بهرام خالصه، نعمت الله ریاضی، علی عجب شیری زاده، جمشید قنبری، احمد کیاست پور، ایرج ملک پور، رضا منصوری، سعدالله نصیری قیداری و حسین وکیلی کریم آبادی کار تدریس، آموزش و راهنمایی آماتورها را در دانشگاه ها و شاخه های استانی انجمن به عهده دارند.