برای توصیف تحولات پیش‌آمده در تهران تنها به تغییرات جمعیتی و وسعت آن نمی‌توان اکتفا کرد؛ روزگاری البته نه‌خیلی قدیم به اندازه عمر خاطرات پدربزرگ و مادربزرگ‌هایمان، آن هم نه در نقطه‌ای دورافتاده از این کشور که در همین تهران خودمان، برای تردد در شهر دسترسی به ماشین به راحتی و برای هرکسی میسر نبود. اما ظرف کمتر از 100سال تعداد خودروهای تهران به 4برابر ظرفیتش رسیده و این شهر از انواع ساخت‌وسازهای مسکونی، تجاری، اداری، آموزشی و غیره اشباع شده است. اصلا واقعیت این است که ظرفیت تهران از همه نظر پرشده و حالا که کار به جایی رسیده که هر روز مشکلی از جایی در این شهر سر بلند می‌کند، مدیران شهر به فکر راه چاره‌ای افتاده‌اند و آن تهیه طرحی برای کنترل اوضاع است.
سابقه تهیه این طرح به سال1349 یعنی 40 سال قبل برمی‌گردد، به این معنی که 40سال است که باید برای تهران فکری می‌شده و نشده!
بالاخره پس از فراز و نشیب‌های بسیار در نیمه دوم دهه 1370دست اندرکاران اداره شهر تصمیم به تدوین برنامه‌ای برای شهر تهران گرفتند. براین اساس وزارت مسکن و شهرداری تهران با یکدیگر قرارگذاشتند تا با تأسیس یک نهاد مشترک مسئولیت تهیه طرح جامع تهران را با یکدیگر تقسیم کنند اما این قضیه نیز تا سال 1383طول کشید و بالاخره در این سال با جدیت در دستور کار قرار گرفت. بعد از گذشت 5 سال طرحی به نام طرح جامع شهر تهران بعد از عبور از خوان‌های چندگانه تهیه و تصویب شده و به مرحله اجرا رسیده است. امسال سال سرنوشت‌سازی است؛ آغاز نخستین سال تغییر شیوه مدیریت برابرشهر تهران. در گزارش پیش رو به برخی نگرانی‌ها از سوی برخی دستاندرکاران امور شهری در مورد موانع احتمالی بر سر اجرای این طرح پرداخته‌ایم.
از امسال شهر تهران برای نخستین بار براساس طرح جامع اداره می‌شود. برمبنای خروجی‌های پژوهشی این طرح که بالغ بر 8هزار صفحه اسناد پایه و اسناد پشتیبان است، قرار است از هر گونه گسترش شهر یا افزایش جمعیت آن جلوگیری شود. این طرح برنامه‌هایی برای صیانت از حریم پایتخت، بهبود نظام حمل‌ونقل و ترافیک و حفاظت از محیط‌زیست دارد. از سوی دیگر ایمن‌سازی شهر در برابر حوادثی نظیر زلزله، تأمین آب مورد نیاز، ساماندهی ساخت‌وسازها و نوسازی بافت‌های فرسوده همه و همه تنها بخشی از راهبردهای طرح جامع برای اداره بهینه و ضابطه مند کردن مدیریت شهر تهران است.
حال سؤال این است که بعد از 40سال آسیبی که تهران از ناحیه بی‌برنامگی، مدیریت‌های سلیقه‌ای، مقطعی و جزیره‌ای دیده آیا طرح جامع می‌تواند در عمل به معنی نقطه پایانی برای حل مشکلات شهر تهران به‌شمار آید؟ به عبارت دیگر اوضاع از امسال یعنی از زمان شروع طرح به چه نحو پیش خواهد رفت؟
واقعیت آن است که طرح جامع شهر تهران یک سند حکومتی است که در تهیه و تدوین آن غیراز شورای شهر و شهرداری تهران 9 وزارتخانه و سازمان دیگر هم نقش داشته‌اند، تک تک احکام طرح جامع به اطلاع اعضای شورای‌عالی شهرسازی و معماری رسیده، نظرات اصلاحی آنها اعمال شده و سال گذشته پس از حدود 5سال که از شروع تهیه این طرح گذشته بود به تصویب نهایی شورای‌عالی شهرسازی رسید. اما هم‌اکنون که نوبت عمل رسیده بحث‌های دیگری درباره میزان هماهنگی‌ها و تفاهم بین دستگاههای متولی مطرح است. بنا براین باید منتظر ماند و دید کار اجرای طرح جامع با وجود همه دقت، وقت، زحمت، نیرو و هزینه‌ای که برای تهیه آن صرف شده است به کجا خواهد انجامید.
پیشنهاد سوگند وفاداری و پشتیبانی از طرح جامع
۶۰دستگاه اجرایی برای تحقق اهداف طرح جامع شهر تهران به‌عنوان سند فرادستی در برنامه‌ها و سیاست‌های راهبردی شهر تهران دخیل هستند. درست است که براساس یک تجربه تاریخی تنها دیکته نانوشته است که غلط ندارد و طرح جامع شهر تهران نیز مانند هر طرح و برنامه دیگری در حیطه عمل و اجرا می‌تواند با انواع مشکلات مواجه شود، اما به‌نظر می‌رسد درصورت توجه مسئولان در همان مراحل آغازین اجرای طرح، بهتر بتوان مشکلات را مهار کرد.
دقیقا به همین دلیل هم بود که مهدی چمران، رئیس شورای اسلامی شهر تهران سال گذشته در همان ابتدای تصویب نهایی طرح جامع از سوی شورای‌عالی شهرسازی پیشنهاد داد تا در حضور خبرنگاران رسانه‌های گروهی طی مراسمی نمادین وزرای نیرو، کشور، صنایع، راه، مسکن و روسای سازمان‌های حفاظت محیط‌زیست، میراث فرهنگی و نظام مهندسی سوگند یاد کنند که همراه و پشتیبان شهرداری و شورای شهر تهران در اجرای مفاد طرح جامع شهر تهران باشند؛ پیشنهادی که معلوم نیست بالاخره با استقبال وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مورد اشاره مواجه خواهد شد یا خیر و اتفاقا نگرانی‌ها هم از همین جاست.
در هرحال در شرایطی که وضعیت شهر تهران از ناحیه بی‌‌برنامگی‌های چند دهه گذشته، با بحران‌هایی نظیر آلودگی هوا، ترافیک، گرانی مسکن، کمبود سرانه‌های آموزشی، تفریحی، ورزشی، فرهنگی، هنری و... مواجه شده و به قول رئیس شورای شهر تهران فاجعه بار است، هم‌قسم‌شدن متولیان و دستاندرکاران طرح جامع می‌تواند نشان‌دهنده عزم نظام مدیریتی کشور در تحقق مدیریت واحد شهری، هماهنگی در برنامه‌ریزی و اداره بهینه ابر‌شهر پر‌مسئله‌ای چون تهران باشد.
رسول خادم، رئیس کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر تهران که به جرات می‌توان از وی به‌عنوان عنصری کلیدی در به سرانجام‌رسیدن طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران نام برد نیز بر ضرورت هماهنگی دستگاههای اجرایی با طرح جامع شهر تهران تأکید دارد.
یکی از راهکارهای تحقق برنامه‌های طرح جامع تقویت و تثبیت جایگاه قانونی شورای هماهنگی نظام برنامه‌ریزی شهر تهران است؛ شورایی که اعضای اصلی آن را فرمانداران تهران، ری و شمیرانات، نماینده شهردار تهران، نماینده وزارت مسکن و شهرسازی و رئیس شورای اسلامی شهر تهران تشکیل می‌دهند و در نظر دارند با محوریت طرح جامع و تفصیلی از تشدید بحران‌های موجود در پایتخت کشور جلوگیری کنند.
رئیس کمیسیون برنامه و بودجه شورای شهر به همین دلیل به همه سازمان‌های مرتبط در اجرای طرح تأکید کرده است که برنامه‌های عملیاتی خود را منطبق با طرح جامع شهر تهران تهیه و به نهاد هماهنگی و نظام برنامه‌ریزی طرح‌های توسعه شهر تهران ارائه دهند. خادم، لزوم استمرار و پیگیری برای عملیاتی شدن سند طرح جامع را مهم‌ترین وظیفه شورای شهر چهارم می‌داند. به گفته وی، اگر این سند عملیاتی نشود، تهران همچنان با همین شرایط و اشکالات پیش خواهد رفت.
نگرانی‌های رسول خادم مسبوق به سابقه است. وی درباره این نگرانی‌ها به تجربه ناهماهنگی‌ها در اجرای برنامه‌های پنج‌ساله اول، دوم، سوم و... دولت و مجلس استناد می‌کند؛ اتفاقی که از نظر وی نباید برای طرح جامع شهر تهران بیفتد.
به گفته خادم، درست است که طرح جامع شهر تهران، یک سند حکومتی است اما از آنجا که تحقق آن به جراحی در نظام مالی شهرداری، تحقق درآمدهای پایدار، کاهش وابستگی به درآمد ناشی از ساخت و ساز، تغییر در رویکردهای اجتماعی و فرهنگی و... نیاز دارد کار بسیار سختی است بنابر این تمایل به عقب انداختن اجرای آن از سوی مدیریت شهری در دوره‌های بعدی دور از ذهن نیست.
وی در این باره به ساختار مدیریت اجرایی کشور نیز انتقاد دارد و از احتمال عدم‌حمایت نهادهای ملی نظیر مجلس شورای اسلامی و دولت سخن می‌گوید. وی می‌گوید: بدون حمایت دولت که سهم زیادی در تحقق راهبردهای طرح جامع دارد این سند قابل تحقق نیست بنابراین عدم‌حمایت دولت می‌تواند باعث شود که تمام بار راهبردهای طرح جامع به‌گردن مدیریت شهر بیفتد. به‌نظر می‌رسد نگرانی‌های رئیس کمیسیون برنامه و بودجه شورای اسلامی شهر تهران پایانی نداشته باشد. وی در ادامه، ساختار فرهنگی- اجتماعی شهر و عدم‌مشارکت مردم، نهادهای مدنی، شورایاری‌ها، اتحادیه‌های صنفی و بخش خصوصی را هم از موانع تحقق طرح جامع می‌داند.
از سوی دیگر خسرو دانشجو، سخنگوی شورای اسلامی شهر تهران نیز معتقد است از آنجا که در تهیه طرح‌های جامع و تفصیلی شهر تهران تمام بنیه تخصصی کشور در حوزه شهرسازی به کار گرفته شده و هزینه‌های مالی، انسانی، فکری و انرژی زیادی برای تدوین آن صرف شده است، قدم‌های نخست در اجرای این طرح می‌بایست محکم برداشته شود و تمام مسئولان کشوری باید به پای آن بایستند.
وی با درنظر گرفتن مشکلات فراوان تهران در حوزه‌های عمرانی و شهرسازی، ترافیک و حمل‌ونقل عمومی، فرهنگی و اجتماعی، فضای سبز و محیط‌زیست، تهیه طرحی جامع که صرفا با تکیه بر تخصص، نظریات علمی و کارشناسی قصد غلبه بر این مشکلات را داشته باشد اجتناب ناپذیر قلمداد کرده و به همین دلیل احتمال رقابت‌های سیاسی را در شکست طرحی این چنینی منتفی دانسته و مخالف منافع مردم قلمداد می‌کند.
به اعتقاد این عضو شورای اسلامی شهر تهران هم‌اکنون به آن اندازه از بلوغ سیاسی رسیده‌ایم که رقابت‌های سیاسی بر منافع مردم تأثیر منفی نگذارد، ضمن اینکه شورای شهر نیز اجرای طرح جامع و طرح‌های تفصیلی را با جدیت دنبال می‌کند.
از سوی دیگر علیرضا عندلیب که با تصمیم وزیر مسکن، شهردار تهران و رئیس شورای شهر تهران به سمت رئیس نهاد مدیریت و برنامه‌ریزی طرح‌های توسعه شهری تهران منصوب شده نیز جز مباحث کارشناسی هرگونه وابستگی سیاسی و حزبی، ناهماهنگی یا حاکمیت نگرش‌های بخشی میان دستگاههای اجرایی را موجب تأثیرات مخرب بر طرح جامع شهر تهران می‌داند.
وظیفه نهاد مدیریت و برنامه‌ریزی طرح‌های توسعه شهری نظارت بر اجرا، بازنگری، پایش، ارزیابی و اصلاح طرح‌های توسعه شهری و ایجاد هماهنگی بین دستگاههای مسئول در شهر بر سر اجرای طرح‌های جامع، تفصیلی، موضوعی و موضعی است. به همین دلیل همه تأکید عندلیب به‌عنوان رئیس نهاد طرح جامع بر این است که کسی حق ندارد براساس سلائق خود عمل کرده و منافع و مصالح شهر و شهروندان آن را به خطر اندازد.
