گیاهان کوهی به‌دلیل داشتن ارزش غذایی از جمله منابع طبیعی هستند که همواره مورد توجه انسان بوده‌اند. در کشور ما نیز گونه‌های فراوانی از گیاهان مرتعی و بومی وجود دارد که از قابلیت‌های گوناگونی در زمینه‌های خوراکی، دارویی یا علوفه‌ای برخوردارند. با این حال در دهه‌های اخیر بهره‌برداری بی‌رویه و نامناسب از این گیاهان باعث شده است تا شماری از این گونه‌ها در معرض انقراض قرار گیرند.
رشته کوه‌های زاگرس محل رویش صدها گونه گیاه مرتعی است که بیش از 470 نوع آن در استان کهگیلویه و بویراحمد می‌روید.
هر سال و در آغاز بهار تعداد زیادی از اهالی روستاها و شهرها، با روی آوردن به دامن سبز و بکر طبیعت استان و جمع‌آوری سبزی‌های کوهی، آنها را در میدان‌ها و خیابان‌های یاسوج به فروش می‌رسانند و با برداشت بی‌رویه، علاوه بر ازبین بردن پوشش گیاهان، موجب نابودی زیستبوم منطقه نیز می‌شوند.
روی خط انقراض
زرابی، کرفس، آنغوزه، ریواس، بیله‌هر، موسیر، کنگر، ریزک و تره‌کوهی برخی از گیاهان خوراکی و دارویی این استان هستند که آنها راگل نداده می‌چینند تا معاش روستائیان و خوراک اهالی شهر شود. از بین این گیاهان زرابی، ریزک، تره‌کوهی و موسیر بر اثر برداشت‌های بی‌رویه روی خط انقراض قرار گرفته‌اند. مدیرکل حفاظت محیط‌زیست کهگیلویه و بویراحمد در این‌باره به همشهری می‌گوید: «آمار دقیقی از میزان برداشت گیاهان خوراکی در این استان وجود ندارد، اما هرساله به هنگام فصل بهار هزاران کیلوگرم از انواع گیاهان خوراکی استان وارد بازار محلی و استان‌های همجوار می‌شود».
جلیل بادام فیروز با تایید خطر انقراض گیاه با ارزش زرابی خاطرنشان می‌کند: «این گیاه که چای کوهی نیز نام دارد، در ارتفاع 3 هزار متری کوهستان‌های منطقه می‌روید و خواص دارویی فوق‌العاده‌ای دارد که مردم محلی از آن به‌عنوان گیاه شفابخش استفاده می‌کنند».
او می‌افزاید:« حفظ و نگهداری این نوع گیاهان بر عهده عموم مردم است و نباید آنان تنها به فکر به‌دست آوردن درآمد از راه بوته‌کنی یا ریشه‌کنی باشند».
به گفته وی، رشد و تکثیر این‌گونه گیاهی به کندی صورت می‌گیرد و عوامل طبیعی و برداشت‌های بی‌رویه از عوامل حیات گیاه زرابی و سایر گیاهان است. وی فرهنگ‌سازی را مهم‌ترین عامل جلوگیری از برداشت بی‌رویه گیاهان کوهی یا وحشی می‌داند و خاطرنشان می‌کند:« ناآگاهی برداشت‌کنندگان در این زمینه و برداشت بی‌رویه بدون ایجاد فرصت برای تجدید حیات گیاه، باعث افت ذخایر مراتع، وارد شدن آسیب‌های جدی به انواع گونه‌های گیاهی مرغوب و جایگزین شدن گونه‌های مهاجم می‌شود».
خواص گیاهان و برداشت بیشتر
بیشتر افرادی که اقدام به چیدن و فروش سبزی‌های کوهی در این استان می‌کنند، روستائیانی هستند که به حاشیه شهرها مهاجرت کرده‌اند و اکنون به‌دلیل بیکاری و برای امرار معاش، به این کار روی آورده‌اند. وقتی پای درد دل آنان می‌نشینیم همه از بیکاری و نداری‌های خود می‌گویند. بادام فیروز در این‌باره معتقد است آموزش صحیح درباره چگونه و چه وقت چیدن گیاهان بهترین راه جلوگیری از انقراض این قبیل گیاهان است.
عزیزالله جعفری، استاد گیاه‌شناسی دانشگاه یاسوج، نیز در این‌باره می‌گوید: «آلودگی‌های شهری موجب افزایش گرایش مردم به طبیعت شده و متناسب با آن علاقه آنان به استفاده از گیاهان کوهی نیز افزایش یافته است؛ به همین دلیل مناطقی که پوشش گیاهی دارد و نزدیک به جاده اصلی واقع شده است مورد هجوم افراد و برداشت‌های بی‌رویه
قرار می‌گیرد».
وی فرسایش خاک، آلودگی محیط‌زیست و به‌هم خوردن تعادل زنجیره غذایی را برخی از پیامدهای جبران‌ناپذیر از بین رفتن پوشش گیاهی می‌داند و می‌گوید: «هر گیاه اطلاعات ژنتیک بسیاری را به همراه دارد که می‌تواند پشتوانه ارزشمندی برای توسعه پایدار محیط‌زیست باشد».
این پژوهشگر گیاهان دارویی معتقد است آثار منفی چرای زودهنگام به‌مراتب بیشتر از برداشت بی‌رویه است، به این دلیل که گیاهان قبل از اینکه وارد مرحله گل‌دهی شوند از بین می‌روند. به گفته وی، مسئولان تاکنون اقدامات جدی برای جلوگیری از انقراض گیاهان انجام نداده‌اند و این درحالی است که روش‌های علمی و متعددی برای حفاظت از این‌گونه‌های نایاب وجود دارد.
جعفری ،کشت و توسعه این گیاهان در مناطق مختلف و انتقال آنها به سایر نقاط، مسدود کردن مسیرها و جاده‌های منتهی به این مناطق در فصل بهار، اجرای جدی‌تر قوانین موجود، بازگو کردن اهمیت این گیاهان برای اهالی منطقه و اطلاع‌رسانی صدا و سیما و جراید را از راهکارهای مهم پیشگیری از این رویه نادرست می‌داند و با انتقاد از بی‌توجهی به بخش تحقیقات می‌گوید: « در کشور ما همکاری جدی بین بخش‌های اجرایی و تحقیقاتی وجود ندارد، در حالی که علم و قانون باید در راستای یکدیگر باشند و هماهنگی بین این دو بخش می‌تواند کار را به‌صورت اصولی‌تر پیش ببرد».
وی معتقد است به‌دلیل استقبال مردم از مصرف گونه‌های گیاهی و تبدیل شدن مصرف آنها به عادت غذایی، می‌توان با استفاده از شیوه صحیح بهره‌برداری از گیاهان، آنها را با قیمت و در زمان مناسب به دست مردم رساند یا برای ساخت مراکز پرورش این گیاهان اقدام کرد.
به گفته وی، سرمایه‌های فرهنگی، مادی و منابع طبیعی میراث سه‌گانه کشور هستند که باید به شکل صحیح از آنها محافظت کرد.
مدیرکل منابع طبیعی استان کهگیلویه و بویراحمد نیز در این‌باره می‌گوید: «به‌دلیل درآمد‌زا بودن گیاهان دارویی بسیاری از دامداران به این شغل روی آورده‌اند، به‌گونه‌ای که تعداد دام آنان از 30 هزار به 8 هزار رأس کاهش یافته است به همین دلیل سازمان منابع طبیعی نیز با در اختیار گذاشتن بذر و آموزش دامداران، به تشویق پرورش این گیاهان پرداخته و با این روش حدود 40 هزار هکتار از اراضی مربوط به گیاهان مورد نظر را با بذرپاشی احیا کرده است».
کریم تباشیر، اشاعه فرهنگ تولید و کشت انبوه این گیاهان، بیان ضرورت رشد و نمو آنها در مراتع، همچنین آموزش بهره‌برداران حرفه‌ای و ارائه راهکارهای علمی گسترش رویشگاه‌های طبیعی این گیاهان را از بهترین راهکارهای جلوگیری از انقراض و ریشه کن شدن این‌گونه‌های گیاهی می‌داند.
رئیس اداره منابع طبیعی استان با اعلام اینکه دستگاه‌های قضایی همکاری خوبی با این سازمان دارند، یادآور می‌شود: «ماموران منابع طبیعی بر همه ورودی‌ها و خروجی‌های شهر نظارت جدی دارند و با کسانی که اقدام به کندن و خرید و فروش این گیاهان کنند، برخورد قانونی می‌کنند».
