شهر‌ها چگونه نفس می‌کشند؟

شهرها به‌عنوان کانون‌های فعالیت و زندگی انسان‌ها برای این‌که بتوانند پایداری خود را تضمین کنند، چاره‌ای جز پذیرش ساختار و معماری متأثر از طبیعت ندارند، زیرا در غیر این صورت دچار عارضه توسعه نامتوازن و بد قوارگی می‌شوند. مهم‌ترین کارکرد فضای سبز در شهرها، افزایش سرانه زیست‌محیطی است. گیاهان با جلوگیری از گسترش آلودگی‌های صنعتی و تکنولوژیک همچنین ایجاد زیبایی بصری باعث افزایش کیفیت زیستی در شهرها می‌شوند. تعدیل دما، افزایش رطوبت، تلطیف هوا و جذب گرد و غبار نیز از دیگر فواید وجود فضای سبز به شمار می‌رود. به همین دلیل برای نگهداری و ایجاد فضای سبز شهری در ساختار شهرداری‌ها یک حوزه معاونت در نظر گرفته می‌شود. اداره فضای سبز از زیر مجموعه‌های اصلی حوزه معاونت امور شهری و فضای سبز به شمار می‌رود، همچنین سازمان پارک‌ها و فضای سبز در برخی شهر‌های بزرگ این وظیفه را بر عهده دارد.

باغ ایرانی

باغ‌های ایرانی را می‌توان نسل نخست ایجاد فضای سبز در شهرهای ایران دانست. طراحی این باغ‌ها از اصولی پیروی می‌کرد که برخی از آنها به این شرح است:

سلسله مراتب

براساس این اصل فضاها و عناصر مختلف براساس اهمیت و ارزش کارکردی در کنار هم قرار می‌گیرند. سلسله مراتب در باغ‌ها از سردر یا گاهی میدان و آبنمایی در بیرون باغ (جلوخان) شروع می‌شود و با گذشتن از هشتی و محور اصلی به کوشک باغ می‌رسد.

تقارن

اصل تقارن را می‌توان کامل‌ترین شکل تعادل به‌شمار آورد که علاوه بر جنبه‌های زیبایی شناسی از لحاظ ایستایی نیز همواره مورد توجه بوده است. در باغ‌های ایرانی به وفور از این اصل استفاده شده است. اوج قرینه‌سازی‌ را می‌توان در محورهای اصلی دید. در محور اصلی حتی درختان، درختچه‌ها و گل‌ها نیز قرینه کاشته شده‌اند.

مرکزیت

یکی از امور مهم در ترکیب و سازماندهی عناصر در بسیاری از فضاهای معماری مرکزیت است و غالبا برای تاکید بر مهم‌ترین قسمت مجموعه مورد استفاده قرار می‌گیرد. اصل مرکزیت بیشتر در کوشک‌ها دیده می‌شود؛ خصوصا کوشک‌هایی با طرح هشت بهشت.

ضرباهنگ

ریتم به معنی تکرار موزون ساده یا پیچیده یک عنصر یا پدیده در یک اثر هنری است. در باغ ایرانی این اصل در دیواره‌های حاشیه باغ، دیواره‌های صفحه بندی حاصل از زمین‌های شیب دار و حتی در کف‌سازی‌ها مشاهده می‌شود.

استقلال

 در معماری ایرانی همه فضاها دارای استقلال و متشخص‌اند و هیچ فضایی منفی یا مانده از فضای دیگر نیست. در باغ ایرانی نیز همه فضاها اعم از ساخته شده و ساخته نشده، از خود هویتی به نمایش می‌گذارد، به‌طوری که حتی فاصله میان دو فضای مستقل، خود عرصه‌ای کامل به شمار می‌آید.

طبیعت‌گرایی

 این اصل در باغ ایرانی سبب به‌وجود آمدن فضاهای نیمه‌باز مانند ایوان و کوشک شده است که حد فاصل و پیوند‌دهنده فضای طبیعت (حیاط یا منظره باغ) و بخش ساخته شده محسوب می‌شود. وجود فضای دنج و خلوت و پناه بردن به گوشه طبیعت در باغ ایرانی یک قاعده است.

برگرفته از معماری منظر ایرانی

انواع فضای سبز شهری

سطوح سبز عمومی(افقی) 

سطوحی سبز که برای گذراندن اوقات فراغت و تفریح ایجاد می‌شود؛ مانند پارک‌ها، پارک‌های ملی، بوستان‌های جنگلی و پارک‌های گیاه شناسی. معمولا در چنین مکان‌هایی امکانات رفاهی نیز دایر می‌شود.

 کمربند سبز

به کاشت درختان در حاشیه شهر با هدف ایجاد تنفسگاه برای شهر و جلوگیری از ادامه ساخت و سازهای غیرمجاز در محدوده حریم گفته می‌شود.

سطوح سبز نیمه عمومی

شامل فضاهای سبزی است که در محوطه‌های باز اداره‌ها، پادگان‌ها و بیمارستان‌ها ساخته می‌شود.

 فضاهای سبز عمودی

فضای سبز ایجاد شده روی دیوار ساختمان‌ها و گلدان‌های کوچک دیواری، فضای سبز عمودی نامیده می‌شود.

فضاهای سبز خیابانی

درختکاری حد فاصل مسیرهای پیاده‌رو و سواره‌رو، همچنین داخل میدان‌ها و زمین‌های پیرامون بزرگراه‌ها، خیابان‌ها و لچکی‌های کنار خیابان جزو فضای سبز خیابانی به شمار می‌رود.

 فضای سبز غیرشهری

علاوه بر فضاهای سبز شهری محیط‌های سبز دیگری نیز وجود دارد که به فضاهای سبز غیرشهری موسوم است ؛ مراتع، مزارع، جنگل‌ها و دشت‌ها از این نوع است.

طرح‌های ابتکاری مدیریت شهری برای گسترش فضای سبز

 تهران

تصویب ایجاد فضای سبز بر ‌بام‌ها: براساس این طرح شهروندان تهرانی تشویق می‌شوند با ایجاد باغچه‌هایی روی بام آپارتمان‌ها، کمبود فضای سبز شهری و خانگی را بر طرف کنند.

 شیراز

کاشت گیاهان زینتی کم آب در حاشیه رودخانه خشک: در شیراز برای استفاده بهینه از فضای رودخانه، طرحی با عنوان رود گل در دست اجراست و تا‌کنون حدفاصل پل هجرت تا پل علی بن حمزه گل آفتابگردان کاشته شده است.

 اصفهان

افزایش سرانه فضای سبز در بافت فشرده مسکونی: شهرداری اصفهان در نظر دارد در میان بافت‌های آجری و آهنی خانه‌های مسکونی، فضای سبز فشرده ایجاد کند.

 اهواز

اجرای طرح سواحل سبز: شهرداری اهواز می‌خواهد با گل کاری در نوار ساحلی کارون، علاوه بر زیباسازی محیط، فضای سبز این شهر را نیز افزایش ‌دهد.

مدیرکل دفتر هماهنگی خدمات شهری سازمان شهرداری‌های کشور سرانه متوسط فضای سبز در شهرهای ایران را 11 مترمربع اعلام می‌کند. به گفته مسعود احمدی، این رقم براساس استاندارد جهانی 25 مترمربع است.