با اینکه برچسب مدرنیته شدن را روی زندگی‌هایمان زده‌ایم و این عنوان را با خودمان یدک می‌کشیم اما هنوز درگیر مسائلی هستیم که از گذشته به ارث برده‌ایم و قصد نداریم به این زودی‌ها آن را مصرف و تمامش کنیم. کافی‌است به مغازه‌های لوکس فروشی سری بزنید و برق چشم‌های خیره‌زنان به انواع و اقسام وسایل تزیینی و گران‌قیمت را ببینید؛ اینکه چطور برای فلان ظرف بلور که تازه از چین آمده سر و دست می‌شکنند، فقط به صرف اینکه فلانی آن را خریده و آنها هم برای اینکه یک‌وقت کم نیاورند لازم است که لنگه‌اش را بخرند.
محسن فرمهینی فراهانی، روانشناس و استاد دانشگاه در تعریف چشم و هم چشمی می‌گوید: «درعلم روانشناسی از پدیده چشم و هم چشمی به‌عنوان یک مشکل، بیماری یا ناهنجاری یاد می‌شود و در مباحث دینی به‌عنوان یک رذیلت اخلاقی که ریشه در حسد، تکبر و زیاده‌خواهی دارد، نام برده می‌شود. این پدیده، یک غریزه ذاتی در همه انسان‌هاست ولی در برخی افراد به‌خصوص خانم‌ها به شکل یکی از مؤلفه‌های ثابت رفتار آنها درآمده است. البته این رفتار در مردان نیز به شکل زیرآب‌زنی بروز داده می‌شود و وضعیت کاری و شغلی آنها را با اخلال مواجه می‌کند».
سروناز متولد سال 61 ،کارشناس نقاشی است و در مدرسه غیرانتفاعی تدریس می‌کند. روحیه آرام او که متناسب با رشته‌اش پرورش یافته، ناراحتی‌هایش را خیلی زود فاش می‌کند. تغییر حالات رفتاری او بعد از بروز هر مشکل، کنجکاوی همکارانش را برمی‌انگیزاند و به سوژه محافل زنانه آنها تبدیل می‌شود. 28 بهار را پشت سر گذاشته و مجرد است: «مادرم رقابت عجیبی با عمه‌ام دارد. با وجود اینکه وضع مالی شوهر او قابل مقایسه با پدر من نیست ولی مادرم اصرار عجیبی دارد تا خودش را به آب و آتش بزند و به ظاهر هم که شده سطح مالی‌مان را مثل آنها نشان دهد. چشم و هم‌چشمی او حتی با سرنوشت من هم بازی کرده است.
چند سال پیش مهریه دختر عمه‌ام به اندازه سال تولدش تعیین شد. مادرم برای اینکه کم نیاورد برای هر خواستگاری که می‌آید مهریه‌ای معادل سال تولدم مشخص می‌کند. اصلا به این موضوع فکر نمی‌کند که خواستگار من، هم سطح خانواده خودمان است و خواستگار دختر عمه‌ام در حد خانواده آنها. مسلما خواستگار او این تعداد را قبول می‌کند ولی برای من زیر بار نمی‌رود. هر وقت یک خواستگار می‌آید معمولا جلسات اول همه چیز خوب پیش می‌رود ولی صحبت به تعیین مهریه و جشن عروسی که می‌رسد بحث می‌شود و همه چیز به هم می‌خورد».
فراهانی می‌گوید: «در بیماری چشم و هم‌چشمی فرد به‌صورت ناخودآگاه با دیگران رقابت مادی دارد. کسانی که پا به میدان این رقابت می‌گذارند سعی می‌کنند در مسابقه‌ای که افکارشان آن را ترتیب داده‌اند امتیاز کسب کنند و در خرید اجناس بهتر و گران قیمت‌تر از رقیب خود پیشی بگیرند. این حالت از نظر رفتاری ناشی از حس حسادت آنهاست که در رسیدن به برخی از اهداف مادی جلوه‌گر می‌شود. پیامد این بیماری در مثال فوق، تأخیر در امر ازدواج و به‌دنبال آن افزایش سن ازدواج است».
آمار وسیله‌های همسایه‌ها را می‌گرفت
ا-پ، بازنشسته آموزش و پرورش است و حقوق کارمندی می‌گیرد. از نظر خودش جواب امورات زندگی‌شان را می‌دهد اما همسرش بعد از این همه سال هنوز نتوانسته با این حقوق ماهانه کنار بیاید؛ «30سال با عزت و احترام کار فرهنگی انجام دادم ولی به خاطر نادانی زنم، هر چه رشته بودم پنبه شد. کارش این بود که از خانه همسایه‌ها سر در بیاورد و آمار وسیله‌های آنها را بگیرد تا هر وقت من برگشتم خانه، قشقرق به پا کند. برای تهیه جهیزیه دخترم، یعنی برای 2نفر که هر دو شاغل هستند و صبح می‌روند و شب برمی‌گردند آن‌قدر وسایل اضافی خرید که صدای دامادم درآمد.
حق داشت، می‌گفت خانه 40متری‌ای که من تهیه کرده‌ام برای این همه وسیله جا ندارد. فراهانی می‌گوید: «یکی از بزرگ‌ترین آسیب‌های چشم و هم‌چشمی متوجه خانواده‌ها و به‌خصوص زوجین است. این معضل اجتماعی در برخی خانواده‌ها به قدری ریشه دوانده که سبب بروز درگیری‌های خانوادگی و حتی طلاق شده است. در جدل‌های خانوادگی معمولا خانم خانه تمایل به خرید کالای روی بورس را دارد و به قدری خود را محق می‌داند که درصورت عدم‌برآورده شدن خواسته‌اش تصور می‌کند در حقش اجحاف شده است.
در مقابل مرد خانواده که خواسته‌های تمام‌ناشدنی همسرش او را به ستوه آورده این ذهنیت را پیدا می‌کند که شریک زندگی‌اش توانایی درک وضعیت او را ندارد و تنها به فکر برآورده کردن خواسته‌های خود است، همین موضوع عامل ازهم‌پاشیدگی یک زندگی می‌شود. حاکمیت احساسات بر عقل و منطق نیز از عوارض این بیماری است. معمولا افراد منطقی درصورتی وسیله مورد علاقه‌شان را می‌خرند که قدرت خرید آن را داشته باشند ولی افرادی که دچار عارضه چشم و هم چشمی هستند وقتی وسیله‌ای را می‌پسندند دیگر عبارتی به اسم توانایی مالی از نظر آنها اهمیتی ندارد. این افراد به تبعیت از احساسشان برآمده و به هر قیمتی وسیله مورد نظر خود را تهیه می‌کنند».
سوژه خنده در برابر ناراحتی‌ها
الهام 24 سال دارد و به تازگی ازدواج کرده. هر چند که دل خوشی از خانواده همسرش ندارد و ابتدای زندگی مشترکش، از رفتار آنها به ستوه آمده است اما به قول خودش در کنار این ناراحتی‌ها، خواهرشوهرش کارهایی می‌کند که هر از چند گاهی اسباب خنده الهام و خانواده‌‌اش فراهم می‌شود؛ «شوهرش، رزمی کار می‌کند. در یک مسابقه استانی، بینیاش شکست و مجبور شد عمل کند. بعد از عمل، زمین و زمان را به هم دوخت که من هم باید بینی‌ام را عمل کنم آن هم از نوع زیبایی (خنده). شوهرش می‌گفت: مگر بینی من تغییری کرده؟ سرش بالا رفته؟ لاغرتر شده؟ چه شده؟ یک شکستگی بوده که نیاز به عمل داشته، همین. ولی گوشش بدهکار این حرف‌ها نبود. بالاخره شوهرش را مجبور کرد هزینه عمل بینی را فراهم کند. حالا یک سالی می‌شود که از زمان عملش می‌گذرد. مدتی است که دختر خاله‌اش برای دومین بار بینیاش را عمل کرده. به همین خاطر او هم برای بینیاش اشکال تراشیده تا تعداد عمل بینیاش را به بار دوم برساند و از او کم نیاورد».
فراهانی در این باره می‌گوید: «معمولا افرادی که در پی جلب توجه دیگران هستند و می‌خواهند از سوی اطرافیان خود مورد تأیید قرار بگیرند دچار این ناهنجاری می‌‌شوند. چشم و هم چشمی ارتباط مستقیمی با میزان پذیرفته‌شدن افراد از سوی خود آنها دارد بدین مفهوم که هر چه افراد وضعیت ظاهری، توانایی‌های فردی و مالی خود را همانگونه که هست، قبول داشته باشند، کمتر به چشم و هم‌چشمی با اطرافیان خود مبادرت می‌ورزند و از آنجا که مهم‌ترین عارضه چشم و هم‌چشمی بار مالی آن است این قبیل افراد دیگر دچار خسارت مالی نیز نمی‌شوند».
فراهانی دلایل دیگر گرایش افراد به چشم و هم‌چشمی را این طور برمی‌شمرد: «احساس خود‌کم‌بینی، عدم‌اعتماد به نفس و احساس حقارت از مشکلاتی است که این افراد دارند و برای پوشاندن این نقاط ضعف به پدیده چشم و هم‌چشمی روی می‌آورند. از نظر روانشناختی زمانی که معیارهای ارزشی در وجود فرد نهادینه نشده باشد، برای او فقط دیدگاه دیگران مهم است اما زمانی که معیارهای ارزشی درون ذهن فرد جای گرفت، از وابستگی به‌نظر دیگران رها می‌شود و می‌تواند معیارهای اخلاقی و رفتاری خود را به کار ببرد». فراهانی به این موضوع نیز اشاره دارد که برخی افراد به‌دلیل تفسیر غلطی که از سعادت و خوشبختی دارند و آن را در تجمل‌گرایی می‌بینند به این امر اهتمام می‌ورزند.
رقابت مثبت یا چشم و هم‌چشمی
دکتر فراهانی درخصوص آثار مثبت چشم و هم چشمی خاطر نشان می‌کند: «از آنجا که چشم و هم‌چشمی پدیده‌ای کاملا منفی است تمام عباراتی که برای توصیف آن به کار برده می‌شود پیامی منفی را القا می‌کند. به همین دلیل نمی‌توان نتایج مثبتی از آن انتظار داشت. با این همه رقابت در تحصیل علم و امور معنوی، نه با عنوان چشم و هم‌چشمی که به اسم رقابت مثبت تلقی شده و باعث پیشرفت افراد خواهد شد».
درونی و بیرونی؛ مسئله این است
دکتر فراهانی، راهکار حل این بیماری را اینطور شرح می‌دهد: «پدیده چشم و هم‌چشمی ریشه درونی و بیرونی دارد به این معنی که بخشی از آن به فرد بستگی دارد و بخش دیگر آن به محیط اطراف او. به همین نسبت راه حل‌های آن نیز هم درونی هستند و هم بیرونی».
وی ادامه می‌دهد: «رفع این بیماری در بخش درونی، بستگی به بیمار دارد. او باید تصمیم بگیرد که از منظر و نگاه دیگران خود را نبیند و مورد ارزیابی قرارندهد و سعی کند معیارهای ارزشی خود را پیدا کرده و به‌نظر دیگران وابسته نباشد.در قسمت بیرونی که در ارتباط با جامعه است معیارها و ارزش‌های غلطی است که باید در جامعه تغییر پیدا کند. رسانه‌های جمعی در فرهنگسازی نقش مهمی دارند».
