انسان‌ها بسته به نیازهای فردی یا گروهی خود فعالیت کرده و الگوی رفتاری خاص خود را عرضه می‌کنند. شهر و فضاهای مختلف آن بستر یا ظرفی است برای اینگونه اتفاق‌ها. فضاها و خصوصیات آنها وابستگی شدیدی به نحوه فعالیت و الگوی رفتاری استفاده‌کنندگان دارند.
فضای شهری متعلق به همه شهروندان است و حیاط مشترک شهری نامیده می‌شود، زیرا همگان از سالم و ناتوان، پیر و جوان، زن و مرد، با هر قومیت و زبان و فرهنگی می‌توانند در آن حضور یابند. افراد سالم به‌دلیل داشتن توان جسمی به هر طریقی تلاش می‌کنند در فضاهای شهری با توجه به نیازهای روحی و روانی و تعاملات اجتماعی و شغلی خود بر مساعد نبودن محیط در نحوه تردد و رفت و آمد و حضور خود غلبه کنند ولی افراد ناتوان جسمی و حرکتی یا سالمندان حضور خود را تا اندازه‌ای بسیار زیاد وابسته به شرایط مناسب فضای شهری‌ای که می‌خواهند وارد آن شوند می‌دانند.
مناسب نبودن فضای شهری از هر لحاظ برای حضور این افراد، بر الگوی رفتاری آنها اثر منفی به جا می‌گذارد و سلامت فعالیت آنها را در جامعه به خطر می‌اندازد و باعث می‌شود که این افراد تبدیل به ساکنان ماندگار خانه‌‌های خود شوند و زندگی اجتماعی آنان در چهار دیواری خانه‌هایشان محدود شود و بی‌تردید این موضوع انواع بیماری‌های جسمی و روحی آنان را تشدید می‌کند و بخش دیگر از سلامتی که وابسته به محیط است نیز از دست می‌رود.
درصورت داشتن فضای شهری مناسب و در دسترس برای همگان که در آن آسایش و رفاه افراد و تمام گروه‌ها به خوبی عمل کند، شهر متعلق به تمام افراد جامعه می‌شود و حضور فرد سالم و ناتوان، پیر و جوان در آن دیده می‌شود زیرا تسهیلات و امکانات حضور آنان نیز مهیا شده، فضای شهری و رفتارهای اجتماعی آن در بهترین حالت خود آموزگاری بی‌همتا در زمینه آموزش مهارت‌ها و ادراک‌های اجتماعی است. کودکان و جوانان از راه مشاهده، تقلید و مشارکت نحوه ارتباط برقرار کردن و رفتار با انواع مردم (جوان، سالمند، ناتوان جسمی و....) را می‌آموزند.
طبق آخرین آمار سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار حدود 7درصد جمعیت شهر تهران را سالمندان و معلولان تشکیل می‌دهند. هرچه‌قدر در مقیاس کوچک‌تر این جامعه آماری بررسی شود نتایج مهمی استخراج می‌شود که طراحی و مناسب‌سازی فضاهای شهری در مقیاسی خرد از محله‌ای کوچک تا کلانشهری مانند تهران به چه میزان ضروری و حیاتی است.
با بررسی‌هایی که از جامعه آماری و تعداد افراد معلول جسمی- حرکتی و سالمندان شده است چنین می‌توان نتیجه گرفت که در مناطق شهر تهران به چه صورت پراکنده شده‌اند تا به واسطه آن نقش فضاهای شهری برای حضور این افراد در جامعه حیاتی‌تر تلقی شود.
رابطه انسان با فضای شهری و اصولاً محیط انسان ساخت، رابطه‌ای مدنی است و کیفیت آن، الگوهای رفتاری مردم را تا حد زیادی شکل می‌دهد. افراد ناتوان و سالمندان همچون افراد سالم قادر به ایجاد چنین رابطه‌ای نیستند زیرا شرایط محیطی و کالبدی پیرامون خود را مساعد برای ایجاد ارتباط نمی‌بینند و زمانی در فضای عمومی احساس امنیت، آسایش و نظم می‌کنند و از کیفیت محیط بهره‌مند می‌شوند که در آنجا رعایت حقوق شهروندی صورت گیرد.
به هر حال، زندگی اجتماعی در هر شهری از میلیون‌ها فعالیت کوچک و بزرگ و مشترک شهروندان در زمان و مکان شکل می‌گیرد و محیط باز و فعال اجتماعی این زندگی را سرزنده‌تر و غنی‌تر می‌کند و به همین دلیل نباید امکانات اینگونه محیط تنها مختص گروه خاص باشد و تنها افرادی که از وضعیت سلامت کافی برخوردار هستند بتوانند از آن بهره‌مند شوند در طراحی فضاهای شهری باید حضور تمام گروه‌ها با هر وضعیت سلامتی در نظر گرفته شود. حال سؤال اساسی این است که چگونه مقوله مناسب‌سازی فضاهای شهری به منظور استفاده معلولان و افراد ناتوان را باید اولویت‌بندی کرد. طبق آخرین آمار سرشماری مرکز آمار ایران که در سال 1385 صورت گرفته است تعداد افراد ناتوان جسمی و حرکتی و افرادی که در گروه سنی 65 سال به بالا قرارگرفته‌اند در کوچک‌ترین مقیاس بلوک شهری آمارگیری شده‌اند.
دستاورد این سرشماری بسیار مورد اهمیت است. بررسی‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد که در مناطق 22گانه شهر تهران چه نسبتی از این گروه ساکن هستند. این آمار نشان می‌دهد مناطق 3 و 6 بالاتر از 10 درصد جمعیت و مناطق 1، 2، 7، 8، 10، 13، 16، 17 بین 7 تا 10درصد بیشترین فراوانی در تعداد فرد معلول و سالمند را در خود دارند.
آنچه اهمیت دارد این است که می‌توان در کوچک‌ترین مقیاس به‌طور نمونه در محله‌ای نمونه به طراحی و مناسب‌سازی پارک محله‌ای، کتابخانه محله‌ای، فرهنگسرا، اماکن ورزشی و مراکز خرید پرداخت تا یاری‌رسان حضور این افراد در محدوده محل زندگی خود باشد. بیشتر این افراد اکنون برای انجام ابتدایی‌ترین کارهای روزمره خود به خصوص در اجتماع با مشکلات فراوان روبه‌رو هستند. با در نظر داشتن آمار و تعداد این افراد می‌توان حداقل زمینه‌های مناسب‌سازی محیط را برای انجام فعالیت‌های روزمره آنان فراهم کرد تا نگاه‌ها و چشم‌ها به دیدن و حضور آنها عادت کند و آنان نیز لذت حضور در جامعه را زیر آسمان خدا، خودکفا و بدون نیاز به همراه درک کنند.
الهام مهین‌روستا
کارشناس ارشد برنامه‌ریزی شهری
