سواد از مهم‌ترین ابزار آگاهی و دانایی بشر محسوب می‌شود. دین اسلام نیز بر اهمیت یادگیری علم و دانش تأکید دارد تا آنجا که پیامبر گرامی اسلام می‌فرمایند: برای آموختن علم حتی به چین بروید و امام علی(ع) نیز می‌فرمایند: هرکس کلامی به من بیاموزد مرا بنده خود کرده‌است.
تعلیمات اکابر
سوادآموزی در ایران، از سال 1315 شمسی، با تشکیلات سازمان تعلیمات اکابر آغاز شد. این سازمان موظف شد در تمام مدارس روزانه، کلاس‌های شبانه مخصوص با سوادکردن بزرگسالان دایر کند. اداره تعلیمات اکابر یکی از ادارات وزارت معارف محسوب می‌شد. فعالیت کلاس‌های اکابر تا شهریور ماه سال 1320 یعنی تا زمان سقوط رضا‌خان ادامه داشت.
آموزش سالمندان
به‌دلیل وقوع جنگ جهانی و تحت شرایط سیاسی- اجتماعی موجود، فعالیت‌های سوادآموزی برای مدتی متوقف شد اما در سال 1322 کلاس‌های سوادآموزی بزرگسالان با نام آموزش سالمندان کار خود را آغاز کرد. این کلاس‌ها وابسته به وزارت آموزش و پرورش بود.
آموزش بزرگسالان
آموزش بزرگسالان سومین سازمان رسمی وابسته به دولت بود که مسئولیت سوادآموزی بزرگسالان را در ایران به‌عهده گرفت. در این دوره افزون بر وزارت فرهنگ، وزارتخانه‌های دیگری مانند کشاورزی، کار و جنگ نیز در امر سوادآموزی بزرگسالان مشارکت داشتند. براساس سرشماری سال 1335 و باوجود همه سازمان‌هایی که تأسیس یافته و کلا‌س‌هایی که تا آن زمان تشکیل شده بود، هنوز حدود 11 میلیون نفر از افراد گروه سنی 10 سال به بالا نتوانسته بودند از امکانات آموزشی رسمی بهره‌مند شوند.کلاس‌های آموزش بزرگسالان تا سال 1345 به کار خود ادامه داد اما به‌دلیل رشد سریع جمعیت و افزایش درصد بی‌سوادان جامعه نتوانست توفیق چندانی کسب کند.
تاریخچه سوادآموزی ایران نشان می‌دهد که با وجود همه تلاش‌های ظاهری و وضع قوانین و مقررات مختلف در زمینه سوادآموزی بزرگسالان، در سال 1341 هنوز درصد زیادی از افراد که بالقوه می‌توانستند باسواد باشند از نعمت خواندن و نوشتن محروم بودند. همه ساله بیش از 2میلیون کودک در کشور، به‌دلیل نبود امکانات آموزشی و همچنین مسائل و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی نمی‌توانستند از آموزش و پرورش رسمی بهره‌مند شوند. به این دلیل در ارتش «سپاه دانش» برای سواد آموزی کودکان لازم‌التعلیم و بزرگسالان، به‌ویژه در مناطق دور افتاده که فاقد امکانات آموزشی بودند تأسیس شد. در سال 1341 طرح سپاه دانش به‌اجرا در آمد. در آن زمان حدود 68درصد جمعیت ایران روستانشین بودند و نسبت بی‌سوادی در میان بزرگسالان، به‌ویژه در مناطق دور افتاده، بیش از 95درصد بود. به این ترتیب مقرر شد گروهی از جوانان دیپلمه، دوره سربازی خود را به باسواد کردن بی‌سوادان در روستاها اختصاص دهند.
جهاد ملی سوادآموزی
در سال 1354 با توجه به کمبودها و نارسایی‌ها و شکست برنامه‌های سوادآموزی و اهمیت مسئله بار دیگر موضوع سوادآموزی در جامعه مطرح شد. این بار فعالیت‌های سوادآموزی با برنامه‌ها و طرح جدیدی تشکیل شد.در طرح جهاد ملی سوادآموزی قرار بود مناطق روستایی و جمعیت زنان، نوجوانان و نیروی انسانی شاغل از اولویت برخوردار باشند. این طرح نیز در عمل نتوانست تعداد قابل ملاحظه‌ای از افراد بی‌سواد را تحت پوشش قرار دهد و تا بهمن سال 57 ادامه یافت. در آغاز پیروزی انقلاب اسلامی در ایران هنوز 70 درصد از افرادی که بالقوه می‌توانستند باسواد باشند از توانایی خواندن و نوشتن محروم بودند.
تشکیل نهضت سوادآموزی
سرانجام پس از پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام‌خمینی(ره)، نهضت سوادآموزی تأسیس و فصل جدیدی در تاریخ انقلاب ما گشوده شد. این نهضت ابتدا در قالب نهادی مستقل کار خود را آغاز کرد و سپس در سال 1361، به آموزش و پرورش پیوست. همکاری این نهاد انقلابی با آموزش و پرورش، به‌صورت کار مشترک آغاز و موجب شد که تلاش بیشتری در کشور برای باسواد کردن مردم انجام شود که نتایج مثبت آن کاملا مشهود است.در سال 1363 دولت با هدف تقویت و توسعه برنامه‌های مبارزه با بی‌سوادی در کشور اساسنامه سازمان را به‌تصویب مجلس رساند. در این اساسنامه وظیفه اصلی نهضت، آموزش بزرگسالان، در حد خواندن و نوشتن و آموختن حساب با استفاده از ابزارهای هنری و تشویق و ترغیب بی‌سوادان و کم‌سوادان در یادگیری بیشتر جمعیت کشور تعیین شد.
سواد، وسیله ارتباط
سوادآموزی، تنها به خواندن و نوشتن و حساب کردن منحصر نمی‌شود بلکه تلاشی در راه تطبیق افراد بی‌سواد با محیط و جهان پیرامون خود و دنیاست که همواره دچار تغییر و تحول است.آموزش و سواد، در هر کشوری زیربنای توسعه است. در هیچ کشوری توسعه مطلوب اتفاق نخواهد افتاد، مگر اینکه مسائل دانش‌آموزی، یعنی آموختن دانش و یادگیری تا مقطع دانشگاه تداوم یابد. پایه و اساس توسعه هر کشور، به میزان سوادآموزی آن بستگی دارد، بنابراین، سوادآموزی، وسیله برقراری ارتباط به معنای گسترده آن است و قو‌ی‌ترین وسیله ارتباطی با دنیای خارج به‌شمار می‌آید.
سوادآموزی در کلام امام و رهبری
حضرت امام خمینی(ره) با پیام تاریخی خود در هفتم دی ماه 1358، از همگان مبارزه ضربتی با بی‌سوادی را خواست و در بخشی از پیام خویش فرمودند:«... مع‌الاسف کشور ما وارث ملتی است که از این نعمت بزرگ در رژیم سابق محروم و اکثر افراد کشور ما از نوشتن و خواندن برخوردار نیستند؛ چه رسد به آموزش‌عالی. مایه بسی خجلت است که در کشوری که مهد علم و ادب بوده و در سایه اسلام زندگی می‌کند که طلب علم را فریضه دانسته است، از نوشتن و خواندن محروم باشند.» به‌دنبال صدور فرمان رهبر کبیر انقلاب، سازمان نهضت سوادآموزی به‌صورت کاملاً مستقل تأسیس شد. ایشان در بخش دیگری از پیام خویش فرمودند: «تعلیم و تعلم، عبادتی است که خداوند تبارک و تعالی ما را بر آن دعوت فرموده است... من از ملت عزیز امید دارم که با همت والای خود، بدون فوت وقت، ایران را به‌صورت مدرسه‌ای درآورند.»
مقام معظم رهبری، نیز می‌فرمایند: «نهضت‌سوادآموزی، یک جریان مهم فرهنگی است. علم و سواد، ارزنده‌ترین هدیه‌ای است که معلمان نهضت سوادآموزی در اختیار مردم قرار می‌دهند.»
اولویت نهضت، باسوادی کامل زیر 50ساله‌ها
زحمات و تلاش‌های نهضت سوادآموزی در این چند دهه بر کسی پوشیده نیست. به گفته معاون آموزش نهضت سوادآموزی کشور، اکنون اولویت اصلی این سازمان، باسوادی کامل افراد در گروه سنی زیر 50 سال است.
محمد مهدی‌زاده می‌گوید:حداقل با سوادشدن افراد زیر 50سال در دوره تکمیلی طی 5سال آینده از انتظارات مقام معظم رهبری است که با جدیت برای تحقق این مهم تلاش می‌کنیم.
او امیدوار است که با برنامه‌ریزی و تلاش همه کارکنان نهضت سوادآموزی و آموزشیاران بتوانند طی این مدت، جشن شکرگزاری باسوادی در گروه سنی زیر 50 سال را برگزار کنند.
البته نهضت سوادآموزی دیگر گروه‌های سنی را از یاد نبرده و برای آنها نیز برنامه‌هایی دارد. معاون آموزش نهضت سوادآموزی در این باره اظهار می‌کند: کلاس‌های آموزشی گروه سنی بالای 50سال برگزار می‌شود و به‌دنبال باسوادی افراد این گروه سنی نیز هستیم.پایداری باسوادی و جلوگیری از بازگشت به بی‌سوادی از دیگر برنامه‌های نهضت سوادآموزی است که به گفته مهدی‌زاده، آموزش مداوم برای سواد‌آموزان در قالب فعالیت‌های فرهنگی شامل ترویج فرهنگ مطالعه از کارهای نهضت در این بخش است.وی تأمین عدالت آموزشی، توجه به رهنمودهای رهبر معظم انقلاب، نشر فرهنگ اسلامی، قرآن‌آموزی و نیل به اهداف چشم‌انداز 20ساله را از جمله موارد کیفی از دید حاکمیت دانست.
آنچه مسلم است اینکه برای پاکسازی بی‌سوادی در کشور نیاز به عزم ملی و بسیج عمومی است و صرفا نهضت سوادآموزی نمی‌تواند بدون حمایت مردم و دستگاه‌های اجرایی در این مهم توفیق یابد.
مرگ بی‌سوادی
تا پایان سال 90 در چند استان کشور جشن باسوادی برگزار می‌شود. معاون توسعه مدیریت سازمان نهضت سوادآموزی کشور در این باره می‌گوید: براساس سند راهبردی 5ساله سازمان نهضت سوادآموزی، 7 استان کشور در 2سال آینده و ۹استان در سال ۱۳۹۲و ۹استان دیگر در سال ۱۳۹۳در کشور باسواد می‌شوند.
پرویز کوثری اظهار می‌کند: وقتی سخن از باسوادی یک روستا، شهر و استان در قالب جشن باسوادی می‌شود، منظور رده سنی ۱۰تا ۴۹سال است. براساس اولویت‌های سازمان نهضت سوادآموزی محدوده سنی ۱۰تا ۴۹سال به‌عنوان گروه‌های هدف محروم از سواد انتخاب شده‌اند که تا پایان برنامه پنجم می‌بایست ۹۷درصد جمعیت کشور باسواد شوند.
باسوادی تعریف شده براساس سند راهبردی پایان مرحله اول که معادل سوم ابتدایی است.
شهریور ماه اعلام شد که میانگین بی‌سوادان کشور در گروه سنی 10 تا 49 سال حدود 3میلیون و 500هزار نفر - بی‌سواد شناسایی شده- است و در مجموع 7میلیون نفر در کشور از خواندن و نوشتن محروم‌اند. فراموش نکنیم که باید «ایران را سراسر مدرسه کنیم.»
