اما نکته جالب اینکه در شرایطی که فصل سفر متوجه گردشگری در ایران است، سفر به مقاصد خارجی که در موعد نوروز چندان مسافری ندارند هم گران شده است. مثلا سفر به ترکیه با همان قیمتی به مسافران ایرانی پیشنهاد می‌شود که در فصل پرمسافر ترکیه؛ این معضلی است که از سوی شرکت‌های هواپیمایی و هولدینگ‌های مسافرتی به ایرانیان تحمیل می‌شود. معضل اینجاست که ما نه تنها درباره ورود گردشگر به کشور موفق نبوده‌ایم بلکه در مورد گردشگران خروجی از کشورمان هم منفعل عمل کرده‌ایم.
هوشنگ غفارپور، کارشناس گردشگری می‌گوید: « تمرکز مسافران ما در پروازهای چند شرکت هواپیمایی خاص که از مبدأ ایران به مقاصد مختلفی پرواز دارند موجب شده آنها خواسته‌های خود را به مسافران ایرانی تحمیل کنند».
نصرالله کمالیان، عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی که این روزها با تغییر در وزارت راه و ترابری پیگیر مسائل و مشکلات صنعت هواپیمایی است نیز تأکید می‌کند: «بررسی‌هایی که در این مدت انجام داده‌ام و گفت‌وگوهایی که با کارشناسان و فعالان صنعت توریسم داشته‌ام نشان می‌دهد چند شرکت هواپیمایی در منطقه که پروازهایی با مبدأ ایران دارند از شرایط موجود نهایت سوءاستفاده را کرده و شرایط و حتی قیمت‌های زمان‌های پرمسافر و پرتردد را در نوروز به مردم ایران تحمیل کرده‌اند».
این موضوع زمانی برجسته‌تر می‌شود که برنامه مسافرت‌هایی با مقصد خارج از ایران به هموطنانمان در قالب تور به آنها معرفی می‌شود و تجربه سال‌های اخیر و گردشگری خارج از ایران برای ایرانیان نشان از آن داشته که هیچ مرجعی از آنها و حقوقشان حمایت نکرده است. برای نمونه نوروز 1388 وقتی 2گروه از ایرانیان در سفر به سریلانکا از رفتار شرکت هواپیمایی و خدمه خارجی آن گله‌مند بودند، نه سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری پیگیر موضوع شد و نه سازمان هواپیمایی کشوری.
بازاری که نبضش به نفع گروه معدودی می‌زند
تجزیه و تحلیل وضعیت مسافران توسط معاونت برنامه‌ریزی شرکت فرودگاه‌های کشور نشان می‌دهد که 7/5میلیون مسافر ورودی و خروجی در یک‌سال اخیر در ایران داشته‌ایم که 3میلیون و 750هزار نفر، مسافر ورودی به ایران بوده‌اند (این تعداد مسافران الزاما خارجی نبوده و بیشتر آنان را ایرانیانی تشکیل داده‌اند که برای کار یا مسافرت از مرز هوایی خارج شده و بازگشته‌اند) و در همین مدت 3میلیون و 800هزار نفر هم از ایران خارج شده‌اند. از این مقدار حدود یک میلیون و 500هزار مسافر با 4یا 5 شرکت خاص در حال تردد هستند؛ به عبارت دیگر 5 -4 شرکت خارجی از کشورهای همسایه ما این میزان مسافر را به مقاصد خود می‌رسانند. برای آنکه این بحث ملموس‌تر شود باید گفت که حدود 550هزار مسافر توسط هواپیمایی امارات، 330 تا 340 هزار مسافر توسط هواپیمایی ترکیش‌ایر و 110 تا 120 هزار مسافر هم توسط هواپیمایی قطری و مابقی با شرکت‌هواپیمایی اتحاد و همین‌طور سایر خطوط از مبدأ ایران مسافرت می‌کنند.
هوشنگ غفارپور، فعال جهانگردی در مواجهه با این اعداد و ارقام به موضوع تحریم‌ها اشاره می‌کند و اینکه در برنامه پنجم توسعه مقرر شده ایران با شرکت‌های هواپیمایی خارجی برای جبران نواقص هوایی خود همکار شود و می‌افزاید: «ما نتوانسته‌ایم موازنه خوبی در فعالیت شرکت‌های هواپیمایی خارجی به‌وجود آوریم و همین امر باعث ایجاد انحصاری در انجام پروازها شده است و اگر هر یک از شرکت‌هایی که بین 100هزار تا 500هزار مسافرمان با آنها به مقصد خود می‌روند بخواهند تغییری در سیاست‌های خود بدهند ما با مشکل مواجه می‌شویم».
گرچه این وضع در بازار خرید و فروش خدمات هوایی است اما عملا گردشگری ما را نشانه رفته است. متأسفانه در سال‌های اخیر گردشگری ورودی ما نتوانسته موقعیتی برای ایران در منطقه رقم بزند. اعداد و ارقامی داده می‌شود ولی در مقایسه با کشورهایی چون ترکیه یا امارات متحده عربی وضع ما اصلا خوب نیست. در این میان گردشگران خارجی ما هنگام خروج از کشور با هواپیماهای خارجی سفر می‌کنند؛ این یعنی زیان مضاعف؛ هم گردشگر ما به خارج از ایران می‌رود و هم برای سفر به جای آنکه پولش را به شرکت‌هواپیمایی ایرانی بدهد عایدی‌اش نصیب شرکت‌هایی می‌شود که اتفاقا از قِبل گردشگران ایرانی بازار خوبی در گردشگری برای خود ساخته‌اند.
غفارپور دراین‌باره و خطر چنین شیوه مدیریتی که منجر به انحصار جابه‌جایی مسافر برای چند شرکت خاص شده است، می‌گوید: «در پروازهای خارجی شیوه مدیریت ما سبب شده تا ما همه تخم‌مرغ‌هایمان را در چند سبد محدود بگذاریم؛ منظور این است که عمده گردشگران خارجی و مسافران ما را 4 یا 5 شرکت خارجی به‌مقصد می‌رسانند. مطابق برنامه پنجم توسعه مقرر شد که شرکت‌های هواپیمایی خارجی به‌منظور جبران تحریم‌های هوایی، در تعامل با هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران به ناوگان هواپیمایی کمک کنند ولی این موضوع به لحاظ عدم‌توازن و کمرنگ بودن حضور شرکت‌های بزرگ و کوچک مختلف و فعال در جهان، ما را محدود به استفاده از شرکت‌های چند کشور در منطقه از مبدأ ایران کرده است. بنابراین عدم‌موازنه صنعت هواپیمایی در آینده‌ای نه‌چندان دور صنعت گردشگری و ناوگان هواپیمایی ما را دچار مشکلات و چالش‌های جدی خواهد کرد».
گردشگری از فرصت تا تهدید
نصرالله کمالیان، استاد دانشگاه تهران و عضو کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی درباره تأثیر این شیوه مدیریت که منجر به جولان‌دادن چند شرکت هواپیمایی خاص در ایران برای جابه‌جایی مسافران ایرانی شده است، می‌گوید: «مسلما اگر ما به خوبی عمل می‌کردیم اینک شاهد جابه‌جایی مسافرانمان توسط چند شرکت خاص نبودیم و می‌توانستیم از فعالیت شرکت‌های هواپیمایی خوب دیگری هم برخوردار شویم؛ به‌عبارت دیگر آن وقت دیگر احتمال خطر از سوی شرکت‌های هواپیمایی که مسافران ما را به‌صورت انحصاری جابه‌جا می‌کنند وجود نداشت».
غفارپور نیز این نظر را تأیید می‌کند و می‌افزاید: «اگر هریک از این شرکت‌ها تصمیم بگیرد برنامه‌ریزی خود را تغییر دهد یا به هر دلیلی نخواهد به مسیرهای منتهی به ایران یا با مبدأ ایران خدمات بدهد، ما با تراکم بالای نیم‌میلیون نفر مسافر و تقاضای آنها برای مسافرت مواجه می‌شویم؛ در این شرایطی که با محدودیت هواپیما در خطوط داخلی مواجه‌ایم مسلما این تراکم به نارضایتی منجر خواهد شد. بنابراین هر تصمیم این شرکت‌ها تبعاتی به همراه دارد و حداقل این امر عدم‌استفاده مسافران از خدمات مشابه در دنیا خواهد بود».این فعال گردشگری مسئولان و قانونگذاران کشور را به چاره‌جویی دعوت کرده و تصریح می‌کند: «واقعیت اینجاست که اگر وضع با همین شرایط ادامه پیدا کند و با توجه به آنکه ما در تحریم هستیم ولی شرکت‌های هواپیمایی منطقه مدام در حال سفارش هواپیما هستند، بدیهی است که آنها برای سال‌های آینده منطقه برنامه‌ریزی می‌کنند؛ بنابراین به صراحت باید بگویم که اگر با همین شرایط پیش برویم تا 3سال آینده صنعت هواپیمایی ما با همه تلاش‌هایی که به اینجا رسیده با مشکل مواجه می‌شود و ما وضعیت هواپیمایی خوبی نخواهیم داشت. تحقیقا این موضوع به امنیت ملی ما آسیب می‌رساند».
صنعتی سیاسی‌تر از نفت
در سال‌های اخیر گردشگری در جهان شکل سیاسی‌تری از صنعت نفت به‌خود گرفته است زیرا تعیین مقصد ورود گردشگر به یک منطقه به معنی چرخش و درآمد مالی است، از همین رو این هولدینگ‌های بزرگ هستند که مشخص می‌کنند چه مقصدی برای سفر تعیین شود. باید اشاره کنم که امروز 4 شرکت هواپیمایی امارات، ترکیش، قطری و اتحاد که در همسایگی ما هستند، بیشترین سهم جابه‌جایی مسافر را از مبدأ ایران با چیزی حدود 400 فروند هواپیما به‌خود اختصاص داده‌اند.هوشنگ غفارپور درباره کیفیت فعالیت شرکت‌هایی که بیشترین مسافر ایرانی را از ایران به خارج جابه‌جا می‌کنند می‌گوید: «این شرکت‌ها به 420 نقطه از جهان پرواز می‌کنند.
از یک سو این امکان مناسبی برای مسافران ما خواهد بود که بتوانند از این دالان‌های هوایی استفاده کنند ولی از سوی دیگر و با توجه به شرایط فعلی تحریم‌هایی که از سوی اروپا و آمریکا در صنعت هواپیمایی ایجاد شده است باید بتوانیم با جذب شرکت‌های بزرگ هواپیمایی از آسیا، آسیای دور و اروپا و همین‌طور مناطق مختلف دیگر، موازنه خوب هوایی در پروازهایمان ایجاد کنیم و از امکانات و خدمات بهتر و همین‌طور شرایط مناسب‌تری به نفع مردم و گردشگرانمان استفاده کنیم. اما مسلما تأثیر چنین انحصاری در مسافرت به همین جا ختم نمی‌شود؛ به‌عنوان نمونه تحمیل خواسته‌ها و بخشنامه‌های خلاف قانون این شرکت‌ها که به گردشگران ایرانی و فعالان این صنعت تحمیل می‌شود.
به هر حال همیشه وقتی انحصار در بازاری رقم می‌خورد آن کسی که بازار را در انحصار دارد خواسته‌هایش را به بازار تحمیل می‌کند. به زعم فعالان جهانگردی، شرکتی که انحصاری بازار را در دست بگیرد خواسته‌هایش را به دیگران تحمیل می‌کند».
