به‌نظر بنده خود این دو نشست مصداق عدالت است؛ یعنی خود مظهری از مظاهر عدالت است به این معنا که ما نمی‌توانیم برای انجام یک چنین اقدام پیچیده و دشوار صرفا به یک جمع محدودی بسنده کنیم؛ یعنی اگر تصور کنیم که نخبگان در یک جای بخصوصی و با تعداد محدودی قابل تعریف هستند، صحیح نیست زیرا عملا دست خود را به سوی تمام ظرفیت‌های نخبگی در عرصه مدنی و غیرمدنی دراز نکردیم و در واقع از تمام ظرفیت‌هایی که در کشور وجود دارد و می‌توان با سؤال‌های آنها به پاسخ‌های بهتری رسید خود را محروم کردیم. قطع نظر از هرگونه نتیجه‌ای نفس این‌کار شایسته است و این را به فال نیک می‌گیریم.
سخنان مقام معظم رهبری در این جمع نکات بسیار ظریف و دقیقی داشت. ایشان فرمودند که کارنامه موفقی در مورد عدالت نداشتیم. این مطلب بسیار نکته ظریفی است زیرا در زمانی که همگان ادعای تحقق عدالت را داشتند و کسانی بودند که احساس می‌کردند واقعا آینه تمام‌نمای عدالت در معنای واقعی کلمه هستند، این بیانات مشخص کرد که البته این مقوله فقط یک قول و ادعایی بیش نبوده است.
با وجود این ایشان اعلام می‌کنند که کارنامه موفقی درخصوص عدالت نداشته‌ایم که در این رابطه باید گفت فراز و فرودی داشته‌ایم اما اینکه بتوانیم این ادعا را داشته باشیم که در ابعاد مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی عدالت محقق شده ادعای گزافی است، البته این موضوع برمی‌گردد به اینکه تعریف خوب و جامعی از عدالت نداشته‌ایم و هیچ زمانی در واقع منشور تمام‌نمای عدالت به‌عنوان هدف اصلی تشکیل انقلاب اسلامی و حتی هدف اصلی ارسال رسل تنظیم نشد. به هر حال برای عدالت گستری کارهای پراکنده‌ای صورت گرفته اما اینکه بگوییم این کارها عطف به یک نقشه قابل‌قبول بوده این چنین نیست زیرا یک کارهای مقطعی صورت گرفته و هر دولتی فقط سیاست‌های خود را دنبال کرده و در حال حاضر نیز اساسا ما شاهد یک نگاه تئوریک و مبتنی بر یک نقشه روشن و یک چشم‌انداز تعریف شده از عدالت نیستیم.
نکته دیگری که مقام معظم رهبری در این جلسه اشاره کردند این بود که حتی اگر همه ظرفیت‌های نخبگی کشور جمع شوند و در نهایت به یک سندی هم برسند این موضوع به معنای این نیست که هیچگاه این سند نباید دچار تغییر و تحول شود بلکه ممکن است شرایط زمانی و مکانی اقتضای بازنگری و اصلاحات در این سند را داشته باشد به این معنا که نیازمند این هستیم تغییراتی را در این سند ایجاد کنیم، این مطلب حکایت از نگاه فرایندی مقام معظم رهبری به مفاهیم بشری دارد.
از نکات دیگری که ایشان در این جلسه اشاره کردند این بود که ما باید به استقبال چالش و پرسش برویم و اجازه بدهیم که در محافل تخصصی سؤال‌ها و چالش‌های مختلف مطرح شود زیرا در این سؤال‌ها و چالش‌ها می‌توانیم به امر ثواب و حق برسیم.در نهایت می‌توان نکات دقیق و ظریف رهبری را در 3 نکته مهم خلاصه کرد. اول اینکه به‌رغم اهدافی که دنبال می‌کنیم کارنامه قابل‌قبولی در بخش عدالت نداریم، دوم اینکه باید نگاه فرایندی به سند عدالت داشت و نکته سوم اینکه به سؤال‌ها و چالش‌ها باید توجه کرد.
*استاد دانشگاه
