به گزارش همشهری آنلاین، ناصر گلباز کارشناس نسخه خطی ضمن اعلام این مطلب در کارگاه آموزشی یک روزه فرهنگ سازی برای نسخه های خطی که پنج شنبه گذشته (28 دی) در کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی برگزار شد، اضافه کرد: در سراسر ایران سه قطب بزرگ تهران، قم و مشهد به ترتیب حاوی بیشترین نسخه های خطی هستند و در عین حال در ایران، جایی وجود ندارد که یک مدرسه علمیه، مسجد یا یک عالم وجود داشته باشد و نسخه خطی در آنجا وجود نداشته باشد.
گلباز اظهار داشت:« از نظر کم و کیف نسخه های خطی در جهان، بیشترین نسخه های خطی در ایران وجود دارد. در شبه قاره هند، در میان نسخه های خطی بیشترین تعداد از آن نسخه های خطی فارسی است اما وضعیت نگهداری نسخه های خطی در شبه قاره هند بسیار بد است. حال آن که در ترکیه وضعیت نگهداری نسخه های خطی بسیار بهتر است.»
وی که موضوع بحثش «"اطلاع از وضعیت نسخه های خطی در ایران" بود ، ضمن ارائه تصویر مطلوب از نحوه نگهداری نسخه های خطی در ایران گفت: « عنایت به نسخه های خطی، حفظ میراث مکتوب، معرفی و نگهداری آنها در ایران در مقایسه با سایر کشورها منحصر بفرد است. مشکلات ما در این حوزه بیشتر در زمینه در دسترس قرار دادن نسخه های خطی است و یکی از مسئولیتهایی که فکر می کنیم از عهده شما خبرنگاران در زمینه فرهنگ سازی بر می آید، مطرح کردن این موضوع است که نسخه خطی یک شیئ موزه ای نیست.»
گلباز، شناسایی نسخه های خطی از نظر خط و کیفیت را منوط به وجود کارشناسان خبره در این زمنیه دانست و اضافه کرد خوشبختانه این کارشناسان در ایران حضور دارند و از این نظر ما غنی هستیم اما مشکل ما این است که هنوز بسیاری از نسخه های خطی فهرست نویسی نشده اند.
گلباز درباره پیشینه روشهای مرسوم و علمی توجه به نسخه ها ی خطی گفت :« توجه به نسخه های خطی و روشهای فهرست نویسی، نسخه های خطی از فرنگ آمده است. هم اکنون بحث تاریخ علم به قدری در غرب مطرح است که مؤسسه ماکس بلانک برلین سمیناری را در زمینه تاریخ علم ترتیب داده است.
چرا چنین مؤسسه ای اینقدر هزینه می کند که پیشینه علوم را مشخص کند؟ به دلیل این که دنبال یک سری حلقه های مفقوده است. جالب اینجاست که اگر کلمه manuscript (نسخه خطی ( در اینترنت جستجو کنید، چند میلیون پاسخ دریافت می کنید که عمده آنها در دنیای غرب است. در اروپا و آمریکا، عمده نسخه های خطی فهرست شده زیرا آنها دنبال حلقه های مفقوده علوم جدید و قدیم هستند.»
سند اطلاعات شفافتری از مکتوبات تاریخی می دهد
پس از گلباز، عمادالدین شیخ الحکمایی به عنوان دومین سخنران این نشست، به موضوع "سند" پرداخت. او گفت:« سند به هر شیئی می گوییم که کتاب یا نسخه نباشد و در قالب یک برگ یا یک طومار و متکی به مبحثی فقهی و شرعی به وجود آمده باشد که این شامل آنچه توسط حکومتها به صورت حکم و فرمان صادر شده، آنچه توسط قضات در زمینه نیازهای روزانه مردم نوشته شده، وصیت نامه ها، عریضه ها، سیاهه های دخل و خرج، استشهادیه ها، توبه نامه ها، آزادنامه هاو... می شود.»
او افزود:« به دلیل اینکه اسناد در متن جامعه به وجود می آید و به وجود آمدنش نیز به قصد ارائه اطلاعات تاریخی نیست، معمولاً بسیار شفاف تر و صحیح تر از اطلاعات تاریخی است، چون اطلاعات تاریخی را معمولاً مورخین درباری می نوشتند و اسناد چون به طور رسمی نوشته نشده اند، واقعیت ها را بیشتر مطرح می کنند.» به گفته شیخ الحکمایی، اسناد از نظر تاریخی بسیار اهمیت دارند به ویژه در زمینه تاریخ محلی و وقتی اهمیت آنها را بشناسیم، طبیعتاً باید در ارتباط با شناخت و نگهداری آنها تلاش کنیم.
او گفت: «در ایران تنها مرکز رسمی که برای نگهداری اسناد وجود دارد، سازمان اسناد ملی است و در آن بیشتر اسناد مربوط به اواسط دوره صفوی به بعد نگهداری می شود. یعنی اگر حتی یک برگ سند متعلق به پیش از دوره صفوی در ایران پیدا شود، یک اتفاق محسوب می شود.»
در نشست دوم این کارگاه آموزشی، آل داوود و شیخ الحکمایی به طرح مبحث در حوزه نسخه های خطی پرداختند. شیخ الحکمایی در این نشست گفت:« بخش دوم سخنانم را بر مبحث سوژه های خبری متمرکز کرده ام. معمولاً با خبر دو جور برخورد می کنیم. یکی این که یک اتفاق تازه می افتد و می خواهیم آن را به جامعه منتقل کنیم اما بخش دوم کاری که رسانه ها انجام می دهند، تذکر و یادآوری است.
در سال می توانیم تقویمی داشته باشیم و در آن اتفاقاتی را که به حوزه نسخ خطی مربوط می شود، مرور کنیم. مثلاً می توانیم تاریخ تألیف صد کتاب خطی را داشته باشیم و در روز مناسبت آن، آن را اعلام کنیم. همین کارِ تبدیل به مناسبت را می توان در زمینه اهداکنندگان مجموعه های اسناد و نسخ خطی نیز درباره تاریخ اهدای آنها انجام داد.» او موضوعاتی را در حوزه سند که دارای ارزش خبری هستند، این گونه مطرح کرد:« در حوزه انواع سند، وقف نامه ها یک رکن اساسی است. در ایران صدها هزار ابنیه و مکان فرهنگی و تاریخی داریم که دارای شناسنامه هستند که همان وقف نامه است.
پیدا شدن وقف نامه یک بنای تاریخی خود ارزش خبری دارد یا نمونه خط و مُهر، شجره نامه ها یا مهرنامه و عقدنامه یک شخصیت تاریخی که پیدا می شود، دارای ارزش خبری است. یا مثلاً پیدا شدن سندی که نوع خاصی از سند است مثل شرط نامه، سوژه قابل طرحی است. تبدیل نتایج پژوهش ها در حوزه نسخ خطی به خبر نیز مهم است.»
علامه قزوینی آغازگر تصحیح علمی
در ادامه علی آل داوود از مصححان و نسخه پردازان خبره ضمن ارائه پیشینه‌ای از تصحیح نسخه های خطی، چاپ و نشر آنها و صلاحیت کسانی که به این کار دست می زنند گفت:
« پیش از پیدایش فن چاپ، تکثیر نسخه ها و کتاب ها به صورت کتابت انجام می شده و کتابهای خطی از همین جا پدید آمده است.
بعد از پیدایش صنعت چاپ، چاپ کتابهای فارسی ابتدا در شبه قاره هند شروع شد. زمانی که صنعت چاپ در ایران در عصر فتحعلی شاه و بر اثر فعالیتهای عباس میرزا پدید آمد، برای چاپ کتابها هیچ روش علمی وجود نداشت. مثلاً یکی از نسخه های خطی دیوان حافظ را مرجع قرار می دادند و چاپش می کردند و ارزش این نسخه را در مقایسه با نسخه های دیگر آن بررسی نمی کردند.»
این مصحح نامی آغاز روشهای علمی تصحیح به علامه قزوینی نسبت داد و گفت: «علامه قزوینی در پاریس با روشهای تصحیح علمی که دانشمندان اروپایی برای تصحیح متون روم و یونان قدیم انجام می دادند، آشنا شد. این روش به این صورت بود که ابتدا دانشمند باید نسخه های خطی مختلف از یک متن را بررسی می کرد و سپس صحیح ترین آن را مرجع قرار می داد که این شیوه تا حدی در دنیای اسلام نیز رواج داشته است اما واقعیت این است که ما روش تصحیح متون به شیوه انتقادی را از اروپایی ها یاد گرفتیم.
یک مصحح معمولاً یک نسخه را به عنوان اساس کار خودش انتخاب می کند که معمولاً قدیمی ترین نسخه است و از نسخه های دیگر به عنوان نسخه بدل استفاده می کند.»
آل داوود افزود:« وظیفه دیگر مصحح این است که موارد مشکل کتاب را توضیح دهد، مؤلف را در مقدمه معرفی کند و تاریخ اجتماعی زمان مؤلف و جایگاه او را در زمان خودش شناسایی کند. وظیفه دیگرش، اضافه کردن تعریفات، معانی واژه ها و اصطلاحات مشکل است.»
به گفته آل داوود، بعد از نهضتی که علامه قزوینی در تصحیح نسخ خطی ایجاد کرد، تصحیح متون در ایران باب شد.
به عقیده او در میان گروه کثیری که امروزه به کار تصحیح متون در ایران می پردازند، بسیاری شاید توانایی این کار را نداشته باشند یا زحمتی که باید بکشند را نمی کشند و یکی از وظایف خبرنگاران این است که تا حدودی به کمک ناقدین کتاب ها دو دسته مصححان و ناشران را مورد نقد ارزیابی دائم قرار دهند.
او گفت:« وظیفه خبرنگار و منتقد این است که از خسرانی که در جامعه فرهنگی پدید می آید، جلوگیری کند. اینکه ناشران نام خودشان را در کنار نام دانشمندی خارجی که سالهای عمرش را وقف تصحیح متون کرده، درج می کنند، به چه دلیل انجام می شود؟»
او افزود:« در سالهای ابتدایی تصحیح متون در ایران با اینکه تعداد کارهایی که در این زمینه انجام می شد کم بود، بسیار دقیق تر انجام می شد اما متأسفانه در بیست، سی سال گذشته بسیاری از کسانی که دست به این کار زده اند، شرایط مناسب را برای انجام آن ندارند.»
به گفته آل داوود، خبرنگارانی که با مصححان گفتگو می کنند، باید اطلاعات اجمالی درباره این حوزه داشته باشند و لایه های کشف نشده را کشف کنند.
پس از سخنان آل داوود، یکی از خبرنگاران با طرح این مبحث که هر چقدر حوزه کاری خبرنگاری تخصصی تر باشد، صاحبان کار اطلاعات کمتری را در اختیار او قرار می دهند، گفت:« خبرنگاران زمانی می توانند به وقت و در لحظه مسائلی را که پیش می آید افشاگری کنند که کسانی که در آن زمینه آگاهی دارند، اطلاعات را در اختیار خبرنگاران بگذارند.»
آل داوود در پاسخ به این خبرنگار در پایان نشست دوم گفت:« وظیفه و هنر خبرنگار این است که بتواند خبر را از مطلع آن بیرون بیاورد. الان وظایف خبرنگاران دشوارتر شده و باید تخصصی تر کار کنند.»
نشست سوم این کارگاه آموزشی، به ارائه اطلاعاتی از سوی مجید جلیسه و ناصر گلباز (دو کارشناس نسخه های خطی) در حوزه اطلاع رسانی درباره نسخه های خطی اختصاص داشت.
جلیسه در این نشست به مبحث معرفی سایتها، بانکهای اطلاعاتی، کتابخانه های دیجیتال و استفاده از ابزار و فناوری های نوین در عرصه نسخ خطی پرداخت.
پیشینه فهرست نویسی نسخ خطی
سپس گلباز با اشاره به پیشینه تاریخ فهرست نویسی نسخه های خطی در ایران گفت: نخستین فهرست نسخه های خطی در ایران در سال 1305 به وجود آمده و تاکنون 662 عنوان فهرست در این زمینه منتشر شده است. در سال 1337 ایرج افشار با حمایتی که سازمان یونسکو انجام داد، کتابشناسی از فهرستهای نسخ خطی را ارائه داد و در سال 1348 به پشتیبانی مؤسسه فرهنگی منطقه ای، احمد منزوی کار فهرست نویسی نسخه های خطی فارسی را آغاز کرد.»
او از فهرست نویسی احمد منزوی به عنوان منبع خوبی برای اطلاع یافتن خبرنگاران یاد کرد و افزود:« کار مهم در این زمینه این است که فهرست نویسان فهرست مشترکی را ارائه دهند تا محقق مجبور شود برای یک موضوع در چندین عنوان فهرست جستجو کند. در ایران با ایجاد فناوری های جدید، کار تهیه بانک های اطلاعاتی از 15 سال پیش آغاز شد.»
وب و نسخه های خطی
جلیسه فعالیت روی وب را به 6 دسته تقسیم کردو گفت :«این دسته بندی عبارت است از؛ سایت‌های کتابخانه‌ها، سایت‌های مؤسسات، وبلاگ‌ها، فروشگاه‌ها، کتابخانه‌های دیجیتال و بانکهای اطلاعاتی.
او افزود:« فعالیتهای خوبی در عرصه سایبر در کشورمان انجام شده اما اخبارش نه در داخل و نه در خارج از کشور انعکاس پیدا نکرده است. نقد این حوزه نیز انجام نشده است»
وی سایت کتابخانه آستان قدس رضوی را نمونه ای از این فعالیتها ذکر کرد که به رغم هزینه زیاد به نتیجه مطلوب دست نیافته است »
بازار خریدو فروش(فراهم آوری) نسخه های خطی
در نشست چهارم، کیانفر و جعفری مذهب به مبحث خرید و فروش نسخه های خطی و بازار آنها پرداختند. کیانفر در ابتدای این نشست با اشاره به این که کتاب ها از زمان روزنامه وقایع اتفاقیه برای نخستین بار در مطبوعات ایران معرفی شدند، گفت:« در آن زمان قیمت کتاب بسیار بالا بوده و بنابراین ما همیشه با بحثی به عنوان مشکل تولید کتاب و بازار کتاب روبرو بوده ایم. هم اکنون که کتاب شاید ارزانترین کالا است، نیز خانواده ها نخستین چیزی که ازسبد هزینه هایشان حذف می کنند، کتاب است.»
او افزود:« در روزگار چاپ سنگی کتاب در ایران، حامیانی وجود داشتند که هزینه چاپ سنگی کتاب را می پرداختند پس بازدهی و سود چندان مطرح نبوده است اما امروز ناشران به عنوان افراد سرمایه گذاری که دارند تجارت می کنند وارد این عرصه شده اند و طبیعی است که به دنبال چاپ کتابی هستند که برایشان بازدهی مالی داشته باشد.»
او در این باره گفت:« در حوزه چاپ و انتشار نسخ خطی نیز نخستین بحثی که چه در بخش خصوصی و چه دولتی مطرح است، بحث مشکل مالی است چون این گونه متون مخاطبش کمتر است. در عین حال بحث شیوه انتخاب خود این کتاب ها برای چاپ نیز مطرح است.»
جعفری مذهب نیز با جایگزین کردن واژه فراهم آوری به جای خرید و فروش اظهار داشت:« از زمانی که آرشیوهای جدید به وجود آمدند، بحث فراهم آوری نیز به وجود آمد.» وی سه محور اصلی را در بحث فراهم آوری مطرح کرد
اول:نسخه های خطی مثل عتیقه ها ارزشمندند و هر چیزی که از زمان گذشته به ما برسد، برای همه ارزشمند است. معلوم نیست به چه دلیل گمان می کنیم که نسخه های خطی فرهنگی تر از دیگر عتیقه ها هستند.
دوم: بحث مالکیت: هر کسی صاحب چیزی است که در تصرفش است.
سوم: فراهم آوری( خرید و فروش) یک چرخه است.
او با اشاره به اینکه تاکنون چندان بحثی درباره فراهم آوری نسخ خطی مطرح نشده و قوانین جدیدی در این زمینه نداریم، گفت:« قواعد خرید و فروش آشکاری در این حوزه وجود ندارد. قواعد روشنی نیز برای انتخاب کارشناس و تربیت او نداریم. در عین حال قواعد قیمت گذاری خاصی هم نداریم و تلاشی در این زمینه انجام نداده ایم.»
مرمت و نسخه های نفیس هنری
نشست پنجم و آخر این کارگاه آموزشی به بحث نسخه های نفیس هنری و مرمت نسخه های خطی اختصاص داشت که با حضور هراتی، عتیقی و حمید ملکیان برگزار شد
هراتی در این نشست، از نسخه خطی به عنوان ثبت تمدن ایران یاد کرد و اینکه علوم، فنون و رموز هنری نیز در پناه نسخه های خطی به ما رسیده است.
مهدی عتیقی نیز با اشاره به این که میراث دار پنج قرن هنر کتاب آرایی در خانواده است، گفت:« اگر کارخانه ماشین سازی ماشینی را وارد می کند، خدمات پس از فروشش هم با خود آن کارخانه است. برای کتابهای خطی، موادی که برای تهیه نسخه های خطی به کار رفته برای مرمت آنها نیز باید به کار رود.»
حمید ملکیان نیز در زمینه آسیب شناسی و مرمت نسخ خطی به طرح مباحث تخصصی این حوزه پرداخت.
حاشیه نشست
- به گزارش همشهری آنلاین این کارگاه که به پیشنهاد خبرگزاری میراث فرهنگی و پشتبانی کتابخانه مجلس شورای اسلامی برگزارشد ، هدف خود را فرهنگ سازی در زمینه معرفی ونحوه اطلاع رسانی و نگهداری نسخ خطی عنوان کرد.
درابتدای مراسم حجت السلام سید محمد علی احمدی ابهری، رئیس کتابخانه مجلس انگیزه برگزاری این کارگاه را توسعه فرهنگ سازی در جامعه نام نهاد و ضمن استقبال از این گونه حرکتها و حمایت کتابخانه مجلس از آن گفت : بهترین اخبار و مطالبی که در این حوزه توسط شرکت کنندگان در این کارگاه آموزشی درج و منتشر شود، جایزه ای نفیس را در روز میراث فرهنگی و گنجینه ها دریافت خواهند کرد.
علی آل‌داوود، از مصححان و نسخه پردازان شناخته شده نیز از جمله حاضران در این نشست بود که با تاکید بر این نکته که نسخه خطی در جامعه ما دغدغه است اما کشف این نکته با خبرنگاران است
اجرای کارگاه آموزشی یک روزه فرهنگ سازی در حوزه نسخه های خطی را شکراللهی، مدیر روابط عمومی کتابخانه مجلس بر عهده داشت.
زهرا حاج محمدی، دبیرسایت کتاب خبرگزاری میراث فرهنگی نکاتی را درباره لزوم ادامه این کارگاه ها و ایجاد ارتباط نزدیک تر میان خبرنگاران و کارشناسان این بیان کرد.
وی سپس به برخی مشکلات خبرنگاران در زمینه خبرگیری در حوزه های نسخ خطی اشاره کرد و از کارشناسان خواست سوژه های مورد نیاز را در ارتباطاتی که با اهالی رسانه دارند، بازگو و اذهان آنان را در این حوزه روشن کنند. وی همچنین اظهار امیدوری کرد این کارگاه ها با حضور پررنگ تر خبرنگاران و اصحاب رسانه ادامه یابد.
عکس‌ها: محسن شاهمردی
