رقابت رسانه‌های قدیم و جدید

این موضوع را در گفت‌وگو با سروناز تربتی، استاد ارتباطات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شرق به بحث گذاشته‌ایم.

• تفاوت رسانه‌های مجازی و سنتی چیست؟

باید اذعان داشت که البته این سؤال خیلی کلی است چون خود رسانه‌های مجازی نیز با هم متفاوت هستند؛ مثلا برخی از رسانه‌های مجازی متن محور هستند مانند پست‌الکترونیک و چت‌روم‌ها که هردوی اینها نیز با توجه به همزمان بودن و غیرهمزمان بودنشان باز با هم متفاوت هستند. مک‌لوهان زمانی که می‌گوید «رسانه همان پیام است» به این مسئله اشاره کرده که اساسا هر رسانه‌ای به طریقی که پیام را ارسال می‌کند به لحاظ تأثیری که بر درک و فهم ما از پیام می‌گذارد با دیگر رسانه‌ها متفاوت است. البته مک‌لوهان بیشتر به نحوه به‌کارگیری حواس ما در رسانه اشاره می‌کند ولی من می‌خواهم بگویم به‌رغم تفاوت‌های ظاهری این رسانه‌ها مثل از میان بردن محدودیت‌های زمانی و مکانی که ویژگی رسانه‌های مجازی است، یکی از تفاوت‌های عمده رسانه‌های مجازی از سنتی این است که نحوه بازنمایی واقعیت در آنها متفاوت است، بنابراین پیام از نقطه نظر معناشناسی به‌گونه دیگری بازنمایی می‌شود؛ به‌عنوان مثال خندیدن در یک ارتباط چهره به چهره و خندیدن در یک ارتباط رایانه‌ای که توسط شمایل انجام می‌شود اگر چه هر دو دارای یک دلالت مصداقی هستند اما از نظر دلالت مفهوم و حسی که در ما ایجاد می‌کنند متفاوتند؛ بنابراین یکی از تفاوت‌های آنها مربوط به وضعیت شناخت‌شناسی ما می‌شود.

• رسانه‌های مجازی چه ویژگی‌هایی دارند؟

ویژگی‌های رسانه‌های مجازی نیز با توجه به قدرت و پهنای باندی که آنها به‌منظور توانایی انتقال اطلاعات احتیاج دارند با هم متفاوت بوده و دارای درجه‌بندی است اما به‌طور کلی می‌توان به برخی از ویژگی‌های این رسانه‌ها اشاره کرد؛ اول تقویت قدرت تخیل؛ به‌علت فقدان نشانه‌های غیرکلامی، ما دائم مجبور هستیم از قدرت تخیل خود برای فهم فرد مقابل استفاده کنیم. تلفن نخستین رسانه مجازی است که این ویژگی را در ما تقویت می‌کند. دوم حس حضوری که با حضور فیزیکی متفاوت است؛ یعنی درواقع حضوری هستی‌شناسانه است، زیرا نحوه حضور و بودن در این فضا متفاوت است؛ مثلا زمانی که در یک ویدئوکنفرانس حضور داریم از نظر فیزیکی حضور نداریم و فاصله جغرافیایی میان ما وجود دارد اما به لحاظ هستی‌شناسانه ما در آنجا حضور داریم زیرا حواسمان در آن محیط گسترش پیدا کرده است. سوم سهیم شدن در اطلاعات است؛ یکی دیگر از ویژگی‌های رسانه‌های مجازی این است که ما را در اطلاعات سهیم می‌سازد زیرا ما خود نیز اطلاعات را برای دیگران می‌فرستیم. چهارم تعامل با محیط؛ رسانه‌های مجازی این قابلیت را دارند تا با محیط اطرافمان تعامل داشته باشیم و قدرت دستکاری و تغییر را در محیط به ما می‌دهند. پنجم تغییر در روش اندیشیدن؛ شدت اطلاعات در رسانه‌های مجازی، امکان جمع‌آوری اطلاعات را افزایش می‌دهد. ما دائما با کپی‌پیست کردن اطلاعات، متنی را تولید می‌کنیم که عاری از تفکر و اندیشه است و فقط در کنار هم گذاشتن بسته‌های اطلاعاتی است.

• جایگاه مخاطب در رسانه‌های مجازی چیست؟

اساسا مخاطب در رسانه‌های مجازی تنها در جایگاه کسی که مورد خطاب قرار می‌گیرد نیست، بلکه در جایگاه خطاب‌کننده نیز قرار می‌گیرد. همان طور که اشاره شد مخاطب با محیط خود در تعامل است و در توزیع و تولید اطلاعات سهیم می‌شود.

• مسئله دروازه‌بانی خبر در رسانه‌های مجازی چه وضعیتی پیدا می‌کند؟

رشد و گسترش اینگونه رسانه‌ها وضعیت دروازه‌بانی خبر را تضعیف می‌کند. دسترسی به منابع خبری گوناگون و خاصیت فزون‌متنی اینگونه رسانه‌ها، قدرت کنترل و دروازه‌بانی خبر را کاهش می‌دهد.

• نقش ژورنالیست‌های حرفه‌ای در تولید محتوا برای رسانه‌های مجازی چگونه است؟

با توجه به رویکردی که به مطالعه رسانه‌ها وجود دارد آنچه اهمیت دارد خود رسانه است؛ یعنی ویژگی و نحوه ارائه پیام. لذا به عقیده من محتوای پیام تحت‌تأثیر خود رسانه است. بنابراین عملکرد رسانه حرف اول را می‌زند و محتوا و نقش ژورنالیست‌ها در تهیه محتوا بی‌اهمیت جلوه داده می‌شود.

• آیا شما و بلاگ‌نویسی را نوعی رسانه نگاری می‌دانید؟

قطعا همین طور است. در وبلاگ‌نویسی، ما پیام خود را در معرض دید دیگران و مخاطبان خود قرار می‌دهیم. به‌طور کلی رسانه وسیله‌ای است که از طریق آن چیزی از جایی به جایی دیگر انتقال پیدا می‌کند.

• چقدر می‌توان به محتوای رسانه‌های مجازی اعتماد کرد؟

خیلی نمی‌توان به محتوای رسانه‌های مجازی اعتماد داشت بنابراین برای اعتماد به محتوای رسانه‌های مجازی به‌ویژه سایت‌های اینترنتی باید به آدرس سایت، تاریخ و موضوع آن توجه کرد. باید توجه داشته باشیم که سایتی که به آن مراجعه کرده‌ایم معتبر باشد؛ برای مثال سایت دانشگاه‌های معتبر، مراکز خبری، مراکز دولتی و ژورنال‌های معتبر دارای درجه بالایی از اعتماد و اعتبار است. ما باید به آدرس‌ها توجه کنیم مثلا edu بیانگر یک سایت آموزشی و gov بیانگر یک سایت دولتی است. همچنین باید با توجه به منابع دیگر مطمئن شویم که اطلاعات به دست آمده درست است؛ مثلا وبلاگ‌ها بیشتر جنبه شخصی دارند و در‌باره عقاید شخصی افراد هستند، بنابراین منبع خوبی برای اطلاعات نیستند. نکته دیگری که باید توجه کنیم این است که گاهی یک صفحه اینترنتی زیر‌گروه سایت‌های اصلی است و ممکن است اعتبار نداشته باشد. در اینگونه مواقع باید نویسنده اصلی سایت را شناسایی کنیم تا از صحت و اعتبار مطالب مطمئن شویم. باید به تاریخ و نو بودن اطلاعات نیز توجه کنیم.

• به‌نظر شما قابلیت مولتی‌مدیا بر قدرت انتشار رسانه‌های مجازی چه تأثیری دارد؟

مولتی‌مدیا خود یک رسانه مجازی است و به خاطر قابلیت چند‌کارکردی‌‌اش میزان استفاده و گسترش رسانه‌های مجازی را افزایش می‌دهد.

• آیا رسانه‌های مجازی، رسانه‌های قدیمی تر را کنار خواهند زد؟

اصولا هر رسانه جدیدی از رسانه‌های قدیمی‌تر خود جلوتر است. مک‌لوهان از اصطلاح آیینه عقب‌نما استفاده می‌کند زیرا رسانه جدیدتر را کامل‌تر از رسانه‌های قدیمی‌تر خود می‌داند؛ برای مثال رسانه‌های مولتی‌مدیا تمام ویژگی‌های رسانه‌های قدیمی‌تر خود را دارا هستند؛ یعنی همزمان نقش رادیو، تلویزیون، تلفن، نامه‌نگاری و گپ‌های دوستانه را ایفا می‌کنند.