دستاوردهایی که حاصل تلاش چندین‌ساله دانشمندان ایرانی و مسئولان و سیاستگذاران نظام جمهوری اسلامی بوده و امروز این فرصت فراهم آمده است که دولت، همراه با مردم، به‌بار نشستن این تلاش‌ها را به جشن بنشیند. چنانکه یکی از محورهای سند چشم‌انداز20 ساله نیز، ارتقای جایگاه ایران در جامعه علمی بین المللی است.
براساس تازه‌ترین آمار و اطلاعات شاخص‌های اساسی علم در پایگاه مؤسسه اطلاعات علمی، رتبه علمی ایران از لحاظ میزان کل تولیدات علمی نمایه شده در مؤسسه اطلاعات علمی(ISI) با دو پله صعود نسبت به سال گذشته به رتبه سی و هفتم جهان ارتقا یافته است.
شمار تولیدات علمی ایران در ISI در سال 2006 هم به شش هزار و 761 مستند رسید که شامل پنج هزار و 843 مقاله است و به این ترتیب، ایران از لحاظ میزان کل تولیدات علمی نمایه شده با عبور از کشورهای آرژانتین و مجارستان در رتبه سی و هفتم جهان قرار گرفته است.
البته ایران همچنان پس از ترکیه با 14 هزار و 598 مقاله، در رتبه دوم در بین کشورهای اسلامی قرار دارد و پس از ایران، مصر با سه هزار و 45 مقاله سومین کشور منطقه است.
این در حالی است که تعداد مقالات نمایه شده جمهوری اسلامی ایران در سال 78 ، 350 مقاله بود که تا سال 84 ، یعنی در عرض 6 سال، حدوداً 10 برابر شد. به لحاظ کیفی نیز، به گفته دکتر کامران باقری لنکرانی، وزیر بهداشت، در سالهای پیش بیشتر مطالعات جنبه‌های توصیفی داشته، اما امروز مباحث علوم پایه و مطالعات بالینی بیشتر تحقیقات را در علوم پزشکی به خود اختصاص داده‌اند.
جهش چشمگیر در تولیدات علمی
دکتر جعفر توفیقی، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و وزیر سابق علوم، در گفتگو با همشهری، مسیر پیشرفت‌های علمی در نظام جمهوری اسلامی را این‌طور توصیف می‌کند: «در دهه اول انقلاب، به دلیل مسایلی که کشور، ناگزیر درگیر آن بود و در اولویت قرار داشت، رشد تولید علم در کشور، چندان قابل توجه نبود، اما پس از پایان جنگ و با اصلاح زیرساخت‌ها و فراهم شدن زمینه رشد، ظرف چند سال گذشته، جهش قابل توجهی را در عرصه تولید علم در کشور شاهد بوده‌ایم.»
این در حالی است که آمارها می‌گویند، سرعت رشد تولیدات علمی ایران که در سالهای اخیر با شتابی چشمگیر در جریان بود، از 9/42 درصد در سالهای2004 تا 2005، به 3/22 درصد در سالهای 2005 تا 2006 کاهش یافته است. به عبارت دیگر افت 20 درصدی ناگهانی در رشد تولیدات علمی کشور در سال گذشته به وجود آمده است.
دکتر جعفر توفیقی، حذف سیاست‌های تشویق مالی پژوهشگران ارائه دهنده مقالات و سست شدن جایگاه چاپ مقاله در مجلات ISI را از عوامل عمده این امر عنوان می‌کند و می‌گوید: «در گذشته چند سالی بود که وزارت علوم منابع متمرکزی را در اختیار داشت و کسانی را که مقالات علمی در مجلات داخلی یا خارجی منتشر می‌کردند تشویق مالی می‌کرد و آماری که می‌گرفتیم تأثیر مثبت این سیاست‌های تشویقی را در افزایش آمار مقالات نشان می‌داد که اخیراً این منابع و تشویق‌ها به هر دلیل کنار گذاشته شده است.»
گفتنی است، کاهش نرخ رشد تولیدات علمی در سال گذشته، منحصر به ایران نبوده و ترکیه، عربستان و کویت هم از دیگر کشورهای منطقه هستند که با رشد منفی در آمار تولیدات علمی‌شان مواجه بوده‌اند. در مقابل، پاکستان و عراق که با فاصله زیادی از ایران در رتبه‌های هفتم و یازدهم منطقه قرار دارند، به ترتیب رشدی حدود 36 و 68 درصد را در تولیدات علمی خود در گستره 2005-2006 تجربه کرده‌اند.
مسیر طولانی تا رشد علمی پایدار
در حال حاضر، به گفته مدیرکل پژوهش وزارت علوم، سهم ایران در تولید علم نیم درصد است که برای ایجاد نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری سهم تولید علم جهانی ایران باید تا پنج درصد افزایش یابد.
به گفته دکتر سلطانی، کمبود سرمایه مالی و انسانی در بخش پژوهش، نبود تجاری سازی یافته‌های پژوهشی و نبود بازار برای این یافته‌ها از جمله مشکلات پژوهشی در کشور است.
درحال حاضر60 درصد بودجه پژوهشی در کشور به وزارتخانه اختصاص می‌یابد و تنها 30 درصد متعلق به مراکز دانشگاهی است، در حالی که بیش از 85 درصد پژوهشگران در مراکز دانشگاهی فعالیت می‌کنند.
از سوی دیگر، آن‌طور که وزیر بهداشت، هفته گذشته در جشنواره پژوهشی ابن سینا اعلام کرد، فقط از 25 درصد ظرفیت علمی اعضای هیأت علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی استفاده می‌شود و 75 درصد این ظرفیت بالقوه، در امور پژوهشی فعال نیست.
به گفته کارشناسان، فاصله بین کشورهای ثروتمند مانند کشورهای غرب اروپا و شمال آمریکا و کشورهای فقیر مانند کشورهای خاورمیانه، آسیایی، نتیجه حرکت کند آنها در زمینه علمی است.
در دهه‌های اخیر کشورهای اسلامی به اهمیت علم و تکنولوژی در زمینه‌های مختلف، آگاه شده‌اند و دانشمندان کشورهای مسلمان نیز توانسته‌اند در عرصه‌های جهانی بدرخشند. سهم ایران از این حرکت نیز اگرچه قابل توجه بوده است، اما همچنان، مسیری طولانی برای رسیدن به قله‌های دانش جهان در پیش‌روست.
چنان که در تازه‌ترین برآوردها، در بین دانشگاه‌های کشورهای اسلامی، دانشگاه های شرق آسیا، ترکیه و مصر در جایگاه‌‌های اول و دانشگاه تهران، به عنوان سرآمد دانشگاه‌های ایران در تولید علم و دانش، در رتبه 25 قرار دارد.
هفته گذشته، انجمن فیزیک ایران نیز در بیانیه‌ای، ضمن هشدار در مورد این که نهادهای سیاسی یا رسانه‌ای نباید نقش تعیین کننده ملاک‌های علمی و ارزش گذاری دانش‌پژوهان را به عهده بگیرند، تاکید کرد: «آمار علم سنجی هنوز گواه بر این نیست که ما به آستانه رشد علمی پایدار رسیده‌ایم به خصوص که مفاهیمی مانند اجتماع علمی هنوز در ایران اعتبار کافی به دست نیاورده است و نهادهای علمی تبدیل به نهادهای کارآمد مدنی نشده است.»
