از این رو مشخص کردن تاریخ و زمانی برای شروع مجموعه‌داری در دنیا امکان‌پذیر نیست اما می‌توان حدس زد که با توجه به تولید آثار متنوع و پس از ورود انسان به مرحله یکجانشینی و شهرنشینی، حس جمع‌آوری آثاری با اهداف مذهبی، زیبایی‌شناسی و ثروت‌اندوزی هم در او شکل گرفته است. اما با گذشت زمان مجموعههای گردآوری شده باعث شد تا موزه های مختلف تاریخی، هنری، طبیعی و فرهنگی چه در ایران و چه در جوامع دیگر شکل بگیرند.
مجموعه‌سازی برای انسان از جهات مختلف جذاب است. چه بسا بسیاری از ما و خویشاوندانمان در گوشه خانه‌‌هایمان، مجموعههای کوچک و بزرگ از انواع سکه، تمبر، کبریت، کتاب، کارت‌پستال، عروسک، بلیت‌های اتوبوس شرکت واحد، کیسه‌های طرح‌دار، سنگ، برگ، پروانه، پاک‌کن، مارک لباس، صدف و... داشته باشیم. ذوق و سلیقه گردآوری و جمع کردن همواره از گذشته‌های دور تا به امروز با اهداف مختلف، همراه انسان بوده و هست.
در دوران نوسنگی انسان مجموعه‌هایی از صدف، گوش‌ماهی، سنگریزه و استخوان جانوران را برای تزیینات گردآوری می‌کرد. در مراحل بعد‌تر زندگی انسان، این مجموعه‌ها بیانگر شیوه‌های اعتقادی و آیینی اقوام مختلف شدند. در عهد باستان اشیای گرانبها و نفیس، جنبه نذر داشت و برای برآوردن نذرها در درون زیارتگاه‌ها و معابد گردآوری شده بودند و این دیدگاه در تمام جوامع تمدن‌های باستانی بسیار دیده می‌شود. در قرون وسطی در غرب و شرق به دلیل نبود نظام مالی و بانکی صحیح، ثروتمند بودن با مالکیت اشیای گرانقیمت معنی می‌شد، چون ثروتمندان با خرید و گردآوری آثار هنری و نایاب، سرمایه‌هایشان را از خطرهای متعدد نجات می‌دادند. در همین دوره بود که اماکن مذهبی به خصوص کلیساهای مسیحی برای ثروت‌اندوزی انواع مختلف اشیای گرانقیمت مثل جواهرات، سلاح‌های جنگی تزیین شده با سنگ‌های گرانبها و پارچه‌هایی نفیس جمع‌آوری می‌کردند و فقط در موقعیت‌های خاص برای مردم به تما‌شا گذاشته می‌شد.
در دوره رنسانس به دلیل تحولات فکری که در جوامع اروپایی به‌وجود آمد، مجموعه‌داران دیگر به مجموعه‌های‌شان به چشم سرمایه مالی نگاه نمی‌کردند بلکه ارزش هنری و فرهنگی آنها را درک کرده بودند، همین تغییر دیدگاه باعث شد تا مجموعه‌ها از مخفیگاه‌ها خارج شده و به تالارهای نمایش موزه‌های دولتی و خصوصی منتقل شوند. در ایران نیز ازدیرباز افرادی بوده‌اند که به جمع‌آوری آثار فرهنگی و هنری مبادرت ورزیده‌اند که برخی از آنها را معرفی خواهیم کرد.
بایسنقرمیرزا و امیرعلی شیرنوایی
با ورود اسلام به ایران و رونق هنر ایرانی در آن دوران، افراد فرهیخته و دانشمندی چون بایسنقر میرزا، پسر شاهرخ تیموری به گردآوری مجموعههای نفیس علاقه‌مند شدند. بایسنقر میرزا، با پرداخت دستمزدهای زیاد و فراهم کردن شرایط مساعد برای هنرمندان، خطاطان، صنعتگران، جلدسازان، نقاشان و ... باعث شد تا مجموعههای زیادی مانند آثار نسخه خطی خمسه نظامی اثر بهزاد، نسخه‌ای از لیلی و مجنون و شاهنامه موسوم به بایسنقری گردآوری شود و در حال حاضر در بسیاری از موزه‌های جهان جای گیرد. از دیگر افرادی که در کتب مختلف از آنها به عنوان مجموعه‌دار نام برده شده، می‌توان به امیرعلی شیرنوایی، وزیر هنردوست سلطان حسین بایقرا که مجموعه‌هایی از ظروف چینی، قالیچه، خیمه‌های ابریشمی و کتب نفیس جمع‌آوری کرده بود، اشاره کرد. سلاطین صفوی و برخی حکام این عصر طی قرون دهم و یازدهم هجری با علاقه‌ای که به جمع‌آوری اموال فرهنگی داشتند، موفق شدند مجموعه‌هایی تشکیل دهند که در میان آثار مؤلفان و سیاحان این دوره فقط نامی از آنها به جا مانده، از جمله آثار متعلق به شاهزاده توران خانم و دیگر فرزندان شاه‌اسماعیل صفوی که مجموعه‌ای از مرقعات، ظروف چینی، کتب خطی، جواهرات، تابلوهای نقاشی و سایر نفایس زمان خود را گردآوری کرده بودند اما به دلیل نبود هر گونه سند و مدرکی، دیگر نشانی از آنها باقی نمانده است.
میرزامحمدحسین وفا
میرزا محمدحسین وفا، وزیر سلسله زندیه از دیگر مجموعه‌دارانی است که در تاریخ ایران کتاب‌ها و اموال نفیسی جمع‌آوری کرده است. در آغاز قرن سیزدهم هجری مصادف با حمله ایل قاجار به شیراز، آخرین فرمانروای زندیه، لطفعلی‌خان زند قرار بود، جواهرات گرانبهایی را با اسلحه و مهمات معاوضه کند. به همین منظور سرهارد فورد جونز، نماینده دولت انگلستان، در شیراز ملاقاتی با خاندان زندیه داشت. او مأموریت یافته بود مجموعه کتب خاندان وفا را نیز از شیراز خارج کند تا از دسترس قاجارها دور نگه داشته شود. ظاهراً پس از سقوط شیراز اولین کسی که نزد آغامحمدخان آورده شد، میرزا محمد حسین وفا، وزیر زندیه بود. خان قاجار پس از اطمینان از وجود مجموعه نفیس میرزا محمد حسین وفا در شهر و تصرف آنها، به وزیر زند امان داد و از قتل او در گذشت. به احتمال زیاد کتاب‌ها و اموال جمع‌آوری شده میرزا محمد حسین وفاست که در دستگاه سلطنتی قاجار دست‌به‌دست گشت و سرانجام، ناصرالدین شاه با تشکیل «کتابخانه و موزه همایونی» در کاخ گلستان، از آنها استفاده کرده است. بخش عمده اموال و آثار موزه همایونی شامل تابلوهای نقاشی، هدایا و فرش‌های نفیس، تخت مرصع موسوم به تخت طاووس و سایر آثار ارزشمند، در دهه‌های اخیر بنا به ملاحظاتی به موزه جواهرات بانک مرکزی ایران انتقال یافته است، بخش دیگری هم شامل تعدادی سلاح در موزه نظامی کاخ سعدآباد به نمایش گذاشته شده است. آن بخش از مجموعه خطی متعلق به خاندان وفا که تا انقراض قاجاریه به‌جای مانده بودند و نسخه‌های چاپی و خطی که در زمان سلطنت قاجارها گردآوری شده بودند و کتابخانه همایونی را تشکیل می‌دادند پس از تغییر سلطنت به کتابخانه‌های ملی و موزه‌ها منتقل شدند. بخشی نیز در کتابخانه برخی از نوادگان ناصرالدین شاه به‌جای ماندند و احیاناً به طریقی به فروش رفته و از ایران خارج شده‌اند.
حاج حسین ملک
در دوره‌های بعد نیز مجموعه‌دارانی مثل حاج‌حسین ملک با گردآوری مجموعههای مختلف و وقف آنها موزه‌های ارزشمند به یادگار گذاشتند. حاج‌حسین ملک، واقف و بنیانگذار کتابخانه و موزه ملی ملک در سال1288 هـ.ق (1250خورشیدی) در تهران متولد شد و در چهارم مردادماه سال1351 خورشیدی در 101سالگی چشم از جهان فروبست. حاج‌حسین در سفری که به مشهد داشت به راهنمایی یکی از دوستان پدرش برای اولین بار با تعدادی از نفایس حرم رضوی آشنا شد. بعدها وقتی در نیشابور نسخه‌ای از دیوان «ابن یمین فریومدی» (شاعر سده ششم هجری) را در سن 28سالگی به دست آورد از همان زمان به فکر ساخت یک کتابخانه بزرگ افتاد. کتابخانه‌ای که ملک از حدود سال1278 خورشیدی در فکر جمع‌آوریش بود، ابتدا در مشهد شکل گرفت بعد از مدتی به خانه پدری او در بازار بین‌الحرمین تهران منتقل شد.
در سال1316 حاج‌حسین ملک خانه پدری خود در بازار بین‌الحرمین تهران را به همراه تمام اثاثیه و کتاب‌های موجود در آن وقف آستان امام‌رضا(علیه‌السلام) کرد. علاوه بر آن املاک و مستغلات زیادی را در تهران و خراسان وقف امور خیریه و عام‌المنفعه کرده و بدین‌ترتیب همه او را به‌عنوان بزرگ ترین واقف تاریخ معاصر ایران شناخته‌اند. کتابخانه و موزه ملی ملک تا سال1375 در خانه ملک برپا بود. اما حاج‌حسین از آغاز کار، به فکر ساختمانی بزرگ‌تر بود به همین خاطر در سال1323 قطعه زمین بزرگی را در باغ ملی تهران (محل کنونی مؤسسه) برای ساختمان جدید کتابخانه و موزه وقف کرد. حاج‌حسین ملک علاوه بر هزاران نسخه خطی نفیس و چاپ سنگی آثاری با ارزش شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان، تابلوهای نقاشی، مجموعههای تمبر، سکه و آثار لاکی وقف کرده است. این موزه درحال حاضر در خیابان امام خمینی واقع شده است.
