احمدعلی محسنزاده، مدیرکل دفتر حقوقی و امور مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با این استدلال که این موضوع باعث حمایت از سرمایه و فکر ایرانی و پیشرفت کشور خواهد شد، عقیده دارد که پیوستن به این قانون لازم است و اگرچه باعث محدودیتهایی میشود اما بهتر آن است که به این قانون بپیوندیم تا دیگر جزو چند کشوری که به عضویت قانون کپیرایت درنیامدهاند نباشیم. گفتوگوی نسبتا طولانی ما را بخوانید.
- لایحه مالکیت ادبی- هنری و حقوق مرتبط، با چه هدفی به دولت ارائه شده است؟
ببینید! قانون مالکیت ادبی هنری و اساسا مبحث مالکیت ادبی و هنری بخشی از بحث مالکیت معنوی یا مالکیت فکری است. مالکیت فکری شامل دو حیطه، مالکیت ادبی هنری و حقوق مرتبط و مالکیت صنعتی میشود. البته در حوزه مالکیت صنعتی سازمان ثبت متولی است و در حوزه مالکیت ادبی و هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. اگر به مقدمهای درباره قانون رعایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در دورههای گذشته نگاه کنیم میبینیم که در سال1304 ما نخستین قانون را در حوزه کپیرایت تحت عنوان سرقت ادبی داشتهایم. در سال1348 نیز قانون حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان در قانون آمد که در زمان خودش قانون نسبتا جامعی بود و هماکنون نیز ساری و جاری است.
واقعیت این است که با توجه به گسترده شدن علوم و ورود به حوزههای نوین ازجمله مبحث رایانهای دیجیتال و بحث نرمافزاری، خلأهای قانونیای وجود داشت که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که متولی این امر است، بر آن شد تا نخستین لایحه جامع مالکیت ادبی هنری و حقوق مرتبط را تقدیم دولت کند و این اتفاق افتاد؛ ضمن اینکه با توجه به حکم مقام معظم رهبری مبنی بر تشکیل شورای عالی فضای مجازی و وجود بخشهای مهمی از این لایحه در آن فضا، انگیزه ما بیش از پیش شد تا کار تدوین لایحه را تسریع بخشیم. بنابراین با توجه به این مسئله، هدف ما تصویب یک لایحه جامع و کامل تحت عنوان لایحه مالکیت ادبی هنری و حقوق مرتبط در بخش داخلی است که تضمینکننده و در واقع حافظ تمامی حقوق مؤلفان و مصنفان در عرصه داخلی باشد. اما بیتردید ما در عرصه خارجی نیز مباحث جدیای داشتهایم. در حال حاضر با توجه به پیشرفتهای نوین در تکنولوژی، علوم و ارتباطات، دیگر فضاهای گذشته داخلی توسعه یافته و به همین منظور مشاهده میشود که به سرعت از طریق اینترنت و امکانات دیگر میتواند نقض حقوق رخ دهد و همه اینها انگیزهای شد تا ما را برای عضو شدن در عرصه خارجی به تأمل وادارد. در واقع در جلسات متعددی که با حضور نخبگان دانشگاهی و حوزوی در زمینههای تخصصی حقوقی برگزار شد، همه به این نتیجه رسیدند که باید یک لایحه جامع در زمینه حقوق ادبی و هنری و حقوق مرتبط تهیه و تقدیم دولت شود؛ لذا در سال1390 ما در وزارت ارشاد بهعنوان وظیفه خود سه لایحه حمایت از حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان را با عنوان لایحه جامعیت مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط، لایحه الحاق به کنوانسیون «برن» و لایحه الحاق به کنوانسیون «رم» تقدیم دولت کردیم. در حال حاضر پیشنویس این لایحه تقدیم دولت شده و از حدود 134ماده آن 64ماده لایحه به تصویب رسیده است. اما با وجود همه این بحثها، هنوز همه لایحه یادشده به تصویب دولت نرسیده است.
- در این لایحه چه موضوعات جدیدی به قانون قبلی اضافه شده است؟
در قانون قبلی در زمینه حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان قوانینی وجود داشت ولی در قانون جدید مواردی مانند قرارداد نشر و ضمانت اجراهای نقض این حقوق و مباحث نرمافزاری و گستره شمول قانون مصادیق بیشتری از این حوزه آورده شده است. در لایحه جدید قوانین مراحل جدیتری را طی کرده، بهطوری که تا به حال 52ماده از این قانون در کمیسیون لوایح فرعی به تصویب رسیده و هماکنون نیز جلساتی با حضور دستگاههای مختلف برای طی کردن مراحل تصویبی برگزار میشود و اگر لایحه درست تصویب شود، در آینده به مجلس تقدیم میشود. البته در قانون سال1348 این مصادیق و آثار حصری بوده است ولی ما آن را تکمیل کردهایم تا بتوانیم هر نوع اثری را که تولید فکر باشد، تحت شمول آن قرار دهیم. در این قانون سعی کردهایم خیلی جامعنگر باشیم و به تمام حوزههایی که احساس میکردیم خلأ وجود دارد، اندیشیدهایم و احساس میکنیم با تصویب آن، قانون جامعی خواهیم داشت. همچنین درباره ضمانت اجرایی در این لایحه مبحثی جداگانه دیده شده است؛ بهطور مثال، اگر در مواردی شخصی نقض حقوق انجام داده است، قانون برای او مجازات حبس درنظر گرفته است یا اگر این نقض قانون از سوی شخص حقوقی باشد، محکومیتهایی برای مسئول مؤسسه او درنظر گرفته است. بهطور کلی، در این لایحه برای ضمانتهای اجرایی، قوانین بسیار محکمتری از قانونهای گذشته مانند جبران خسارت، زندان و محکومیت برای ناقض حقوق درنظر گرفته شده است.
- چرا پیوستن به قانون کپیرایت تاکنون جدی گرفته نمیشد؟ چطور شد وزارت ارشاد تصمیم گرفت آنرا جدی بگیرد؟
طبیعتا هر کشوری برای الحاق به یک کنوانسیون و معاهده بینالمللی، منافع و مضار خودش را میسنجد و با توجه به منافع ملی خودش به آن الحاق پیدا میکند. کما اینکه تعدادی از کشورهای پیشرفته و توسعهیافته نیز در سالهای اخیر عضویت در قانون کپیرایت را پذیرفتند. بنابراین در حال حاضر شرایط اقتضا میکند ما هم پیوستن به قانون برن را دنبال کنیم چرا که امروز وضعیت بهگونه دیگری است و ما بهعنوان یکی از کشورهای تولید فکر محسوب میشویم و در بسیاری از زمینهها جزو 10کشور اول دنیا هستیم. در بحث دانش انرژیهای نو هم جزو چهار کشور برتر دنیا هستیم. در حوزههای دیگر نیز همینگونه است. ضمن اینکه وقتی امسال بحث حمایت از سرمایه ایرانی بهوجود میآید، به این معنی است که سرمایه ایرانی همان تراوش فکر ایرانی است.
بنابراین اگر بتوانیم فضای ایمنی برای مولدین فکر و تولیدکنندگان اندیشه نو فراهم کنیم، این افراد به تولید آثار بیشتر تشویق میشوند زیرا آثارشان از تعرض مصون میماند. حفاظت از حقوق یک پدیدآورنده اثر، تشویق برای تولید اثر بیشتر است و تولید اثر بیشتر یعنی حمایت از سرمایه ایرانی و در واقع ارتقای سرمایه ایرانی؛ ضمن اینکه در طول چند سال اخیر، بسیاری از سریالهای تولیدی کشور ما مانند سریال امام علی(ع) یا سریالهای دیگر، بدون اجازه، از شبکههای جهانی پخش شدند و حتی تعدادی از این شبکهها به قصد اختلافافکنی بین شیعه و سنی، منابع اهل سنت را که در تیتراژ این سریالها به آنها استناد شده، حذف کردند و ما بهدلیل اینکه عضو هیچ کنوانسیون بینالمللی نبودیم، نمیتوانستیم این مسائل را پیگیری کنیم. مضاف بر اینها، تلاش ایران برای به عضویت درآمدن درسازمان تجارت جهانی (WTO) است. البته در حال حاضر، عضو ناظر این سازمان هستیم و اگر مراحل طی شود، قصد داریم عضو این سازمان شویم. اما عضویت در این سازمان پیشنیازها و مقدماتی میخواهد که در واقع، حاکمیت اراده خود را برای الحاق به این سازمان اعلام کرده است. به همین منظور این سازمان برای پذیرفتن اعضا سؤالاتی برای کشور درخواستکننده ارسال میکند که باید به آنها جواب دهد تا به عضویت این سازمان پذیرفته شود.
با توجه به همین موضوع، مدتی پیش، این سازمان برای کشور ما حدود 700سؤال ارسال کرد که باید پاسخ آنها داده میشد. قسمتی از این سؤالها برای وزارت ارشاد بهعنوان متولی امر مالکیت ادبی هنری و حقوق مرتبط که بیش از 100سؤال بود، ارسال شد. ما به آنها پاسخ دادیم زیرا رعایت مادههایی از قانون کپیرایت یکی از پیشنیازهای پیوستن به سازمان تجارت جهانی است. در واقع ما با الحاق به کمیسیون برن و در پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی به دولت و کشور کمک کرده و با این کار راه الحاق ایران به سازمان تجارت جهانی را نیز مثل همه حوزهها تسهیل میکنیم. بر این مبنا، ما نیز با توجه به مجموع بررسیهایی که در موارد نقض حقوق مادی و معنوی دارندگان آثار مشاهده کردهایم و متأسفانه صاحبان این آثار بهدلیل عدمالحاق به کنوانسیون برن، در پیگیری حقوق خود دچار مشکل بودند، از استادان برجسته این رشته درخواست حضور کردیم تا منافع و مضار پیوستن به این قانون را بسنجند که نخستین گام آن، یعنی برگزاری همایشی در روز جهانی مالکیت معنوی در اوایل سال89 بود که به راهاندازی کرسیهای مالکیت فکری در بعضی از دانشگاههای کشور منجر شد تا به این طریق بتوانیم عرصه تئوری و عملی این رشته را به هم نزدیک کنیم زیرا مالکیت فکری یک رشته جدید در کشور بود و ما در منابع دانشگاهی دچار فقر منابع بودیم؛ اگرچه عملا چنین قانونی سابقهای طولانی داشت و در فقه ما نیز آمده است. یا در سال1304 نخستین قانون در این زمینه را با عنوان سرقت ادبی داشتیم و سال1348 و بعد از انقلاب نیز چندین قانون در این رابطه تصویب شده است ولی منابع علمی زیادی نداشتهایم. به همین منظور، سال گذشته در پنلهایی تخصصی،یک همایش عملیاتی برگزار کردیم که عصاره کار مشخص شد و با مجموعه مقالاتی که در آنجا جمعآوری شد، منابعی هم برای عرصه دانشگاهی بهدست آمد.
پس از بررسیها به این نتیجه رسیدیم که بالاخره باید برای الحاق به کنوانسیونهای بینالمللی گامهایی برداریم. در این همایشها خیلی از دانشجویان و استادان در زمینه الحاق به قانون کپیرایت بحث میکردند و خیلی از مؤلفان و هنرمندان شکایت داشتند که از آثارشان استفاده شده و نقض قانون صورت گرفته است؛ بنابراین وزارت ارشاد بهعنوان متولی باید کمک میکرد و منویاتی را پیگیری میکرد تا درنهایت حفظ حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان را دربر بگیرد؛ بهطور مثال، ما مراجعهکنندهای داشتیم که ادعا داشت اثرش را در یک کشور دیگر دزدیدهاند که این ادعا ثابت هم شد. درصورت احقاق حق شاید خیلی منافع مادی برای این فرد مهم بود اما بیش از آن منافع معنوی ارزش داشت ولی درنهایت، هر دوی این حقوق مادی و معنوی به این دلیل که عضو هیچ کنوانسیونی نبود، تضییع شد چراکه این فرد باید برای اثبات ادعایش صدها میلیون تومان هزینه میکرد، درصورتی که اگر ما عضو کنوانسیون برن بودیم، میتوانستیم به راحتی اقامه دعوا، پیگیری و احقاق حق کنیم ولی بهدلیل عضو نبودن ما در این کنوانسیونهای بینالمللی، این امکان از ما گرفته شد.
- برای پیشگیری از آسیبهای احتمالی در پیوستن به این قانون چه تمهیداتی در این لایحه فراهم شده است؟
بهنظرم یکی از آسیبهایی که فعلا داریم، عضو نبودن در کنوانسیونهای بینالمللی حمایت از حقوق خالقان آثار است. با این مبنا، وزارت ارشاد که متولی تهیه پیشنویس لایحه قانون مالکیت معنوی خالقان آثار ادبی هنری و آثار مرتبط است، هماکنون این لایحه را تهیه و تقدیم دولت کرده است تا دولت پس از ارائه آن به تمام دستگاهها، نظرات تمام آنها را در رابطه با این قانون بگیرد. این فضا نیز آزمونی برای ارزیابی درست و بررسی خلأها، منافع و مضار این قانون است چون بالاخره ما مدعی نیستیم که تمام موارد را در این لایحه دیدهایم ولی این جریان باعث میشود که ما نیز به فضاهای دیگری پی ببریم. به هر حال، ما زمینه را بهوجود آوردهایم، پس مجبوریم بررسیها و پیشبینیهای خود را نیز داشته باشیم. ضمنا با استدلال بر اینکه این قوانین باعث حمایت از سرمایه و فکر ایرانی و پیشرفت کشور خواهد شد، عقیده داریم پیوستن به این قانون لازم است. البته این رشته از جهت قوانین موضوع جدیدی است و حتی در دانشگاههای ما هم بحث نشده است. ما از نظر فقهی مفاهیمی داشتیم و اینکه مثلا در ابتدای کتابها نوشته میشد،« حق نشر محفوظ است» اما با توجه به مباحث عمیق و دقیقی که دارد، کمی پیشرفتمان کند بود و در زمینه قرارداد نشر تنگناهایی داشتیم. با همه این فراز و نشیبها این قانون در حال پیشرفت است و باید تدابیری بیندیشیم تا قبل از اینکه در تنگنای زمانی قرار بگیریم، این کار را انجام دهیم. بنابراین از سال گذشته که این لایحه در دست بررسی قرارگرفته است، خیلی از فضاها بررسی شده و کارها پیش رفته و فکر میکنم که دغدغهها نیز رفع خواهد شد.
- همانطور که مطلع هستید با پیوستن به قانون کپیرایت ما ملزم هستیم تمامی مواد این قانون را رعایت کنیم، آیا فکر نمیکنید در بعضی موارد ازجمله مسئله ممیزی کتابهای ترجمه مشکل پیدا کنیم؟
البته بهطور طبیعی ما بهعنوان یک کشور پیشرفته نمیخواهیم ناقض حقوق کسی باشیم؛ این مسئله را، هم عقل و هم قانون میگوید و ما ملزم به رعایت حقوق همه دارندگان در همه عرصهها هستیم. ما در حال حاضر احساس میکنیم به مرحلهای رسیدهایم که نقضی که در داخل کشور ایران از آثار کشورهای خارجی صورت میگیرد، کمتر از نقض قانونی است که در دیگر کشورها از آثار ما میشود و این مسئله برای ما قابل تأمل است. بهطور مثال، ما یکی از کشورهایی هستیم که مشتریهای زیادی برای بازیهای رایانهای داریم، بهطوری که در حال حاضر حدود 15تا 20میلیون کاربر بازیهای رایانهای در کشور وجود دارند که عمدتا کودکان هستند و ما میدانیم که دانش در کودکی مانند نقشی که به سنگ زده میشود، اثرگذار است، به همینخاطر هر کشوری مایل است که کودکان خود و حتی افراد را براساس آنچه خود میخواهد، تربیت کند، نه براساس آنچه دیگران میخواهند.
در حال حاضر، بسیاری از تولیدکنندگان بازیهای رایانهای در کشورهای خارجی میگویند که اگر شما 120هزار مشتری داشته باشید، ما آنگونه که شما میخواهید، بازیهای رایانهای را تدوین و تنظیم میکنیم. الآن ما بسیاری از کشورهای اسلامی را میبینیم که 120هزار استفادهکننده از این بازیها دارند و با توجه به این تعداد کاربر به شرکتهای تولیدکننده این آثار سفارش تولید اثر براساس معیار و اخلاق حسنهای که در کشور خودشان وجود دارد، دادهاند و این شرکتها هم پذیرفتهاند. لذا با توجه به این حجم از استفادهکنندگان از این بازیها در کشور ما، این شرکتها حاضرند براساس آنچه ما میگوییم، اثری را تدوین و تنظیم کنند. متأسفانه تا به حال بهدلیل نپیوستن ما به قانون کپیرایت، هر نوع بازیای که این شرکتها تولید میکنند، بهراحتی در اختیار بچههای ما قرار میگیرد. بهعنوان نمونه، الان کودکان ما از یک بازی به اسم «GTI» که بسیار خطرناک است، استفاده میکنند.
در این بازی صحنهای است که با اره شخصی نصف میشود یا نخاع یک فرد بیرون کشیده میشود و یا در بعضی دیگر از این بازیها، فرد استفادهکننده حتما باید کاری غیراخلاقی انجام دهد تا به مرحله دیگر بازی برود. در حال حاضر، این بازیها با ارزانترین قیمت و به سادگی به کشور وارد میشوند، درحالیکه خود ما باکیفیتترین بازیها را تولید کردهایم ولی چون از نظر قیمت و سهلالوصول بودن، با بازیهای خارجی تفاوت دارند، کودکان ما هنوز بازیهای خارجی تهیه میکنند و ما هم نمیتوانیم جلوی ورود این بازیها را بگیریم. درصورتی که اگر ما بتوانیم عضو کنوانسیون برن شویم، میتوانیم این مسئله را به نظم و نظام درآوریم و خیلی راحت به شرکتهای تولیدکننده این بازیها بگوییم که ما کپیرایت را رعایت میکنیم، به شرطی که مسائلی که ما میخواهیم در بازیای که برای کشور ما تولید میکنید، رعایت شود. پس میبینید که الحاق به این کنوانسیون یک کارکرد مبارزه با تهاجم فرهنگی و قاچاق هم دارد. البته ممکن است جاهایی محدودیتهایی داشته باشیم اما ما این محدودیتها را در مقابل دستاوردها سنجیدهایم. گرچه ما الان در مرحله الحاق هستیم، هنوز هم که ملحق نشدهایم، بسیاری از مشکلات را باید تدبیر و بررسی کنیم، منافع خود را درنظر بگیریم و بر این اساس، الحاق و عدمالحاق را جدی بگیریم.
امابا توجه به مجموع مراجعهها و مجموعه نقضهایی که دیدهایم و با توجه به خیزی که در بحث نهضت نرمافزاری و پیشرفتهای علمی برداشتهایم و همچنین مقالات و کتابهایی که مؤلفان ما مینویسند و خبرهایی که درخصوص نقض حقوق مالکیت فکری و پدیدآورندگان ما در کشورهای خارجی مشاهده میکنیم، بحث الحاق به قانون کپیرایت را در وزارت ارشادجدی گرفتهایم زیرا اعتقاد داریم نسبت تعداد و کیفیت نقض قانونی که از مؤلفان و پدیدآورندگان آثار ما در خارج از کشور میشود، به تعداد و کیفیت نقض قانونی که در کشور ما در رابطه با حقوق پدیدآورندگان آثار خارجی صورت میگیرد، میچربد و ما در مجموع وقتی به این نظرگاه رسیدیم، اعلام کردیم.
- برخی کارشناسان معتقدند پیوستن به قانون کپیرایت برای خالق اثر قطعا مشمول هزینه نیز خواهد شد. آیا تدابیری برای اینکه مثلا کتاب گران نشود اندیشیده شده است؟
بله. یکی از مواردی که در این قانون بهشدت توجه ما را بهخودش معطوف کرده و احساس میکنیم باید آن را با ملاحظه بررسی کنیم، موضوع کتاب است که از مبحثهای جدی ماست. ولی تا به حال با مجموع بررسیهایی که به عمل آمده است، خیلی احساس نگرانی شدید نداریم که پیوستن به این قانون باعث گران شدن کتاب شود ولی چون این لایحه را تقدیم دولت کردهایم، این موضوع در آنجا هم در حال بررسی است. ما نیز بررسیهایی میکنیم و اگر به این مسئله برسیم که پیوستن به قانون کپیرایت باعث فشار آمدن به مؤلف و گران شدن کتاب خواهد شد (البته تا به حال به این نتیجه نرسیدهایم)، با این حال در جاهایی اگر لازم شود، باید یارانهای و کمکی در این امر به تولیدکنندگان آثار اختصاص یابد. در واقع نخستین گام ما، تهیه و تدوین پیشنویس لایحه و بررسی آن در مجموعه دولت با توجه به دغدغههایی که در این زمینه وجود دارد، بود زیرا بالاخره باید این حرکت را آغاز میکردیم. ما با حرکت به سمت سازمان تجارت جهانی بهگونهای خیز خود را برداشتهایم و چه بخواهیم و چه نخواهیم باید کنوانسیون برن را بپذیریم. حالا ما این حرکت را تسریع کردهایم و باید لایحه بررسی شود.
- فکر نمیکنید هنگام پیوستن ایران به کپیرایت کتابهای برخی از مؤلفین با حذف و اضافههایی منتشر شود و مشکلاتی را بهوجود آورد؟
ببینید! وقتی کنوانسیون برن را میپذیریم، باید آن را با تمام ملحقاتش پذیرفت و به هر حال برای هر عضوی منافع و مضاری دارد. ما مجموع این منافع و معایب را بررسی کردهایم و احساس کردیم با انجام مجموعهای از اقدامها و همچنین با توجه به منافع عظیم خود میتوانیم به قانون کپیرایت بپیوندیم، به همین منظور، یکی از مباحثی که مورد بحث کارشناسان قرار گرفته، موضوع کتاب است که توسط استادان و نخبگان مورد بررسی قرار گرفته است.
- در حال حاضر نحوه ثبت آثار در دفتر حقوقی و امور مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چگونه است؟
ما از سال88 ثبت آثار در دفتر حقوقی و امور مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را شروع کردهایم و تا به حال 1000اثر شامل کتاب، فیلمنامه، نمایشنامه و هر نوع دیگری از آثار فکری را ثبت کردهایم و هماکنون 2000اثر دیگر در نوبت ثبت هستند. ما حتی با این کار در واقع میزان پروندههای قوه قضاییه را کم کردهایم و اگر کسی ادعایی مبنی بر دزدیده شدن اثرش دارد، با ثبت اثر در ارشاد، در دادگاه به راحتی میتواند این مسئله را حل کند. با اینکه از سال1348 ما در وزارت ارشاد میتوانستیم بهثبت اثر اقدام کنیم ولی با وجود این تا آن زمان اثری در ارشاد ثبت نمیشد. اما در حال حاضر، خیلی از خالقان آثار، اثر خود را در دفتر حقوقی و امور مالکیت معنوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ثبت کردهاند و ما هم به آنها گواهی ثبت میدهیم؛ یعنی ابتدا در روزنامه رسمی منتشر میکنیم و سپس بهدارنده اثر گواهی ثبت میدهیم، منتها کمترکسی اطلاع دارد که مفهوم این انتشار در روزنامه چیست ولی در همایشهایی که برگزار کردیم و همچنین از طریق رسانهها هم مجددا اعلام میکنیم که «ای تمامی صاحبان اثر که میخواهید حقوق مادی و معنوی آثارتان حفظ شود، اگر اثر خود را ثبت کنید، به نفع شماست و اثر شما مصون از تعرض است». خوشبختانه ثبت رایگان است و کاملا رسمی و قانونی و هر نوع ثبتی غیر از این اداره، غیرقانونی است. تأکید میکنم که در حال حاضر، ثبت اثری قانونی است که به وزارت ارشاد آمده و از این وزارتخانه گواهی ثبت دریافت کرده باشد.