مکان‌هایی که به‌گونه‌ای تعبیه شده بودند تا جهنم اسرای ایرانی باشند. منع شکنجه و رفتارهای تحقیرآمیز و پرهیز از هرگونه بی‌احترامی به شخصیت و شرافت نیروهای متخاصم از اصول اساسی کنوانسیون ژنو است. این در حالی است که در جریان جنگ تحمیلی و سال‌های بعد از آن، به کرات شاهد نقض ابتدایی‌ترین حقوق آزادگان سرافراز ایران بودیم. نمونه‌های بسیاری از فجایع صورت گرفته در رفتار با اسرا وجود دارد که از زبان اسرایی که آزاد شده یا از دست دشمن گریخته بودند، ذکر شده که کمیته بین‌المللی صلیب سرخ طی گزارشی در هفت مه 1973 بر این موارد صحه گذاشت. در بند 75 گزارش هیأت ناظر سازمان ملل آمده است: «با توجه به خصومت‌های شدیدی که طی جنگ پدید آمده نمی‌توان این احتمال را که تعداد درخورتوجهی از سربازان ایرانی ممکن است هنگام تسلیم کردن خود به قتل رسیده باشند، رد کرد».
1 - استان الانبار به مرکزیت شهر رمادی، در مرز اردن و سوریه قرار داردکه تعداد 16اردوگاه در این استان مستقربود آن هم در پادگان 14رمضان ارتش عراق که یکی از بزرگ‌ترین پادگان‌های خاورمیانه است. اولین اردوگاه در این پادگان به نام رمادی یک در سال اول جنگ تشکیل شد. این اردوگاه از 20بند تشکیل‌شده بود. هر بند هشت آسایشگاه داشت که در زمان‌های مختلف تعداد نفرات هر آسایشگاه از 50نفر تا 80نفر تغییر می‌کرد.
2 - استان نینوا به مرکزیت موصل هم مرز با سوریه است که چهار اردوگاه در آنجا بود؛ 10اردوگاه موصل یک، دو، سه و چهار که موصل سه کوچک‌ترین و موصل یک بزرگ‌ترین بودند. تعداد آسایشگاه‌های کل این اردوگاه‌ها 62 و تعداد نفرات هر آسایشگاه از 100تا 150نفر بودند. اسرای این استان توسط صلیب‌سرخ بازدید شده بودند.
3 - در اردوگاههای استان صلاح‌الدین به مرکزیت شهر تکریت (پس از سقوط صدام، سامرا مرکز این استان شد)تقریباً از همه ادیان و مذاهب موجود در ایران در میان اسرا وجود داشت. بیشترین دوران اسارت مربوط به دو نفر به نام‌های سرلشکر خلبان شهید حسین لشگری و محمد دبات به‌مدت بیش از 18سال بود و کمترین دوره اسارت عمدتاً 24ماه بود. گرچه استثنائاتی به‌صورت یکساله هم دیده می‌شد.
همه وسایل زندگی
در همه اردوگاه‌ها مطلقاً وسایلی مانند کولر، یخچال، دستشویی و توالت (درون آسایشگاه)، آب لوله‌کشی، وسایل گرمایشی و...
به‌هیچ وجه موجود نبود. لوازم شخصی‌ای که به‌عنوان مایحتاج زندگی به اسرا می‌دادند شامل دو عدد پتوی سربازی، یک نصف پتو به‌عنوان زیرانداز، یک کیسه انفرادی خالی، یک جفت دمپایی، یک جفت جوراب، یک جفت شورت و لباس زردرنگ که سالی یک‌بار به اسرا می‌دادند و عمدتاً پاره می‌شدند.
غذای اسرا
در بعضی از اردوگاه‌ها در تمام دوره اسارت آزادگان ایرانی، صبحانه سوپی بود به نام «شربا» که تشکیل شده بود از آب و دال عدس که در مواقع زیادی رقیق بود و در بعضی اردوگاه‌ها ازشام هم خبری نبود و فقط دووعده در روز غذا به اسرا می‌دادند آن هم با نسبت بسیار کم به‌گونه‌ای که در دوران اسارت هیچ اقلام غذایی مانند پنیر، کره، تخم‌مرغ، مربا و... به چشم نمی‌خورد.
آسمان پیدا نیست
اردوگاههای رمادی تماماً در دوطبقه با حفاظ سیم خاردار حلقوی به عرض 20 و ارتفاع 20متر بودند. اردوگاههای موصل قلعه بوده که ارتفاع دیوارهای اطراف قلعه به 12متر می‌رسید. بعضی اسرا بخشی از آسمان را می‌دیدند. اردوگاههای تکریت هم مانند رمادی بودند. ازدحام و شلوغی بیش از حد در خوابگاه‌ها، بدون نظافت و ادغام اسرایی که دارای عقاید مختلف بودند در خوابگاه‌های مشترک، گوشه‌ای از مصادیق نقض مقررات کنوانسیون سوم ژنو بودند که نمونه بارز آن حادثه اردوگاه موصل یک است که بعد از انتقال 500 اسیر از اردوگاه موصل و ادغام آنها در یک خوابگاه، منجر به بروز درگیری‌هایی شد که با تیراندازی نگهبانان اردوگاه که خلاف صریح ماده 42کنوانسیون سوم ژنو است، موجب شهادت چهاراسیر و مجروحیت چندین نفر شد که این حادثه در گزارش هیأت اعزامی سازمان ملل متحد نیز منعکس شده است.
بی توجهی به قوانین بین المللی
نمایندگان صلیب سرخ طی دیدارهایشان از اردوگاههای اسیران ایرانی شواهد بسیاری از خشونت‌ها و بدرفتاری‌های جسمی مشاهده کرده بودند. آنان اذعان کرده بودند که بدون استثنا بر بدن اسیران ایرانی آثار کبودی مشاهده می‌شود و تعدادی از آنها به واسطه ضربات وارد شده بر سرهایشان بینایی و شنوایی خود را از دست داده‌اند. این کمیته اظهارنظر اسیران درباره انواع و اقسام شکنجه‌ها را تأیید و در گزارش سالانه در مه 1983 مقررات بی‌رحمانه و خشن در اردوگاه‌ها را به‌شدت محکوم کرد.
«اسیران را ساعت‌ها از دست‌ها و پاها بدون تماس بدن با زمین آویزان می‌کردند و در بعضی موارد دست و پای آنها را با میله آهنی به هم می‌بستند. مدت زمان آویزان کردن مختلف بود؛ بین پنج‌الی 10 ساعت و گاهی تا 36ساعت طول می‌کشید. این عمل در سلول‌های انفرادی به وسیله چنگک‌هایی که از سقف آویزان شده بود صورت می‌گرفت یا در بیرون بازداشتگاه نزدیک قسمت اداری انجام می‌شد و اسرا را به شکلی که در معرض آفتاب باشند می‌آویختند.
در موردی جالب، نماینده کمیته اینطور گزارش می‌دهد: «مسئولان و نگهبانان اردوگاههای عراقی به‌حدی در اعمال خودسرانه خود افراط می‌کردند که حتی در پاره‌ای موارد در حضور نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، اسرای ایرانی را با کابل کتک می‌زدند».
اسرایی که از چشم صلیب سرخ مخفی می ماندند
با وجود ماده 70کنوانسیون سوم ژنو که مقرر می‌دارد اسیران جنگی حداکثر تا یک هفته بعد از به اسارت درآمدن و ورود به بازداشتگاه اصلی باید بتوانند کارتی را که حاوی مشخصات آنهاست جهت اطلاع به خانواده‌های خود و آژانس مرکزی اطلاعات اسیران جنگی پر کنند، حکومت عراق از ثبت نام بسیاری از اسیران جنگی امتناع کرده و آنها را در اردوگاههای مخفی نگه می‌داشت. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در گزارش تاریخ 17اردیبهشت 64 اعلام کرد: «کمیته بین‌المللی صلیب سرخ توانسته است با اطمینان اعلام کند که بسیاری از اسرای ایرانی عمداً از ابتدای جنگ توسط مقام‌های عراقی مخفی نگه داشته شده‌‌اند. کمیته نام صدها نفر از این اسیران را تهیه کرده است. این اسرا در محل‌هایی مخفی زندانی هستند که کمیته بین‌المللی صلیب سرخ هرگز نتوانسته به آنجا راه یابد».
