عوامل طبیعی مؤثر در ایجاد این حالت شامل احاطه شهر به وسیله کوه‌ها، عدم‌وجود بادهای مداوم با سرعت مناسب و بارش کم است. عوامل انسانی نیز شامل وجود تعداد زیاد خودروهای فرسوده و پرمصرف، ورود بیش از ظرفیت خودروهای جدید به چرخه تردد شهری، ناکافی بودن استفاده از سیستم‌های حمل و نقل عمومی و قیمت ارزان سوخت می‌شود.
غلظت آلاینده‌های اتمسفری شهر تهران در بسیاری از موارد چندین برابر حد مجاز است که اثرات مخرب کوتاه مدت و دراز مدتی به‌دنبال دارد. نخستین قدم برای کنترل آلودگی هوای تهران در همه سال‌های پشت‌سر، شناسایی منابع مؤثر و سهم‌بندی میزان نسبی تولید آلودگی هرکدام بود. منابع آلودگی شامل منابع ثابت و متحرک هستند. در چنین شرایطی دست‌اندرکاران و دلسوزان آینده تهران دست به‌کار شدند و «طرح جامع کاهش آلودگی هوای پایتخت و کلانشهرها» را پایه‌ریزی کردند. این طرح ابتدا در هفت و بعدها در 35بند، افقی را پیش‌روی مسئولان قرار می‌داد که راهی برای زدودن غبار آلاینده‌ها از آسمان شهر بازکنند. طرح جامع از ابتدا تصریح می‌کرد که یک بحران بزرگ و خطرناک در تهران وجود دارد. نتایج نخستین پژوهش‌ها نشان داد که روزانه بالغ بر یک‌هزار و ۱۹۲ تن مواد آلاینده در هوای تهران منتشر می‌شود و این رقم پایتخت را در صدر آلوده‌ترین شهرهای جهان قرار می‌داد. براین رقم باید ۱۶ تن ذرات لاستیک و هفت تن آزبست لنت‌ترمزها هم سالانه اضافه می‌شد.
جزئیات طرح جامع
در پی مطالعات مذکور در سال79، نخستین برنامه جامع مبارزه با آلودگی هوای تهران طراحی و تصویب شد تا طبق این برنامه ظرف مدت ۱۰سال هوای پایتخت به کیفیت سالم و قابل تنفس برسد. این برنامه شامل هفت محور بود: جلوگیری از تردد خودروهای فاقد استاندارد یورو پنج، بازرسی و معاینه فنی خودروها، افزایش کیفیت سوخت‌ها، توسعه خودروها و موتورسیکلت‌های هیبریدی و تولید موتورسیکلت‌های استاندارد، استاندارد سازی خودروها و حمل‌ونقل عمومی و سیاست قیمت‌گذاری سوخت، تجهیز موتورهای برقی به توربوشارژ و استفاده از خودروهای برقی در حمل‌ونقل، افزایش پارکینگ و کنترل ترافیک و تجهیز کارخانه‌ها. در این برنامه مجریان پنج‌گانه وزارت صنایع، وزارت نفت، سازمان حفاظت محیط‌زیست، شهرداری تهران و پلیس راهنمایی و رانندگی سهیم بودند اما این طرح سال‌ها بر زمین ماند و هیچ سازمانی پیگیر اجرای آن نشد. شهرداری به واسطه حضور شرکت کنترل کیفیت هوا توانست قدم‌های مهمی برای اجرای برنامه بردارد اما طرح به‌سان یدک‌کشی که فقط یک چرخ آن کار می‌کرد، نتوانست کاری از پیش‌برد.
جلوگیری از تردد خودروهای فاقد‌استاندارد یورو پنج: در ششماه ابتدایی اجرای طرح جامع، از تردد خودروهای فاقد استاندارد در تهران و هفت شهر آلوده کرج، اراک، اصفهان، شیراز، اهواز، تبریز و مشهد جلوگیری می‌شد و این خودروها به شهرهایی که از لحاظ سیستم جغرافیایی در شرایطی واقع شده‌اند که در مسیر حرکت باد قرار‌دارند، منتقل می‌شدند اما پس از ششماه طرح نادیده گرفته شد و خودروها بی‌توجه به قانون ارتقای استاندارد خودروها از نظر انتشار آلاینده‌ها از یورو یک به یورو پنج، تولید شدند.
بازرسی و معاینه فنی خودروها، افزایش کیفیت سوخت: مراکز معاینه فنی در نقاط مختلف تهران راه‌اندازی شد اما مصوبه مجلس در سال89 باعث شد مدت زمان تمدید معاینه فنی از دو سال به پنج سال تغییر کند. در ماه‌های اخیر سخنانی مبنی بر تغییر زمان از پنج به دو سال شنیده شده اما هنوز تصمیمی گرفته نشده است.
توسعه خودروها و موتورسیکلت‌های هیبریدی و تولید سوخت‌های استاندارد: دولت در سال‌های اخیر کمترین توجه را به این بخش داشته است، به‌طوری که بخش قابل‌توجهی از آلودگی هوای تهران مربوط به حضور موتورسیکلت‌های بی‌شمار و غیراستاندارد شده است.
استاندارد سازی خودروها و حمل‌ونقل عمومی و سیاست قیمت‌گذاری سوخت: فاز اول هدفمندی یارانه‌ها از سال89 در کشور اجرا شد اما همزمان با آن روند اعطای یارانه به حمل‌ونقل عمومی نیز کم و کمتر شد تا جایی که در سال‌جاری تاکنون کمتر از 10درصد یارانه حمل‌ونقل عمومی به تهران اختصاص یافته و دولت از اعطای بقیه آن استنکاف می‌کند.
تجهیز موتورهای برقی به توربو شارژ و استفاده از خودروهای برقی در حمل‌ونقل: شرکت‌های خودروسازی بی‌توجه به دستورالعمل توجه به زیرساخت‌های برقی‌سازی خودروها، رویه استفاده از بنزین به‌عنوان سوخت اصلی و گاز به‌عنوان سوخت دوم را در خودروهای تولیدی ادامه دادند.
افزایش پارکینگ و کنترل ترافیک: طبق این سیاست پارکینگ‌های عمومی در مناطق مختلف و نقاط پررفت‌وآمد شهر افزایش قابل‌ملاحظه‌ای یافت و هزاران پارکینگ عمومی در شهر تهران توسط شهرداری ساخته شد.
تجهیز کارخانه‌ها: کارخانه‌ها و کارگاه‌هایی که در معرض حرکت باد قرار دارند، به فیلتری برای کاهش آلاینده‌ها و دودکش‌های سنسوردار مجهز شوند تا به‌صورت آنلاین وضعیت خروجی کارخانه‌ها قابل رصد باشد. به گفته محققان طرح کاهش آلودگی هوا، 89درصد آلودگی هوای تهران ناشی از تردد پنج‌میلیون خودرو است که نیمی از آنها فاقد استاندارد هستند و نتایج مطالعات روی سوخت خودروها نیز نشان از غیراستاندارد بودن آنها دارد. براساس آمارهای نیروی انتظامی در شهر تهران پنج میلیون خودرو و سه‌میلیون موتورسیکلت شماری‌گذاری شده در حال تردد هستند اما تهران تنها برای تردد 700هزار خودرو ظرفیت و فضای لازم را دارد.
در برنامه چهارم توسعه طرحی به نام طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران ارائه شد. در این طرح قرار بود 200هزار تن از آلودگی‌های شهر تهران کاسته شود و با اجرای آن 150هزار تن از آلودگی‌های هوای تهران کاسته شد. دکتر فتح‌الله امی، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس در این‌باره می‌گوید: پس از این طرح، طرح جامع‌تر دیگری ارائه شد با عنوان طرح ملی «کاهش آلودگی هوا در کلانشهرهای ایران» که 15محور داشت و در پایان برنامه چهارم یعنی سال1390 به هیأت دولت و سازمان محیط‌زیست ارائه شد ولی متأسفانه تاکنون جوابی در این زمینه دریافت نشده است. در این طرح با توجه به شرایط تهران راهکارهای مناسبی ارائه شد و بی‌شک اگر این طرح اجرایی می‌شد، میتوانست آلودگی هوای تهران و سایر کلانشهرهای ایران را در مدت پنج سال در قالب یک برنامه کوتاه‌مدت به حد استاندارد برساند.
