اگرچه برپایه تحقیقات انجام شده، فعالیت دماوند از 400هزار سال پیش آغاز شده و این آتشفشان در بازه زمانی مابین 4 تا 7 هزار سال پیش فعال بوده است، اما احتمال فعالیت مجدد آن، هر چند بسیار اندک باشد، می‌تواند ساکنان دامنه این عظمت خاموش را به هراس بیفکند.
مسلما در اینکه دماوند یک کوه آتشفشانی است هیچ گونه شک و شبهه‌ای وجود ندارد. کارشناسان از مخروط بسیار جوان و زیبای دماوند بعنوان یکی از بارزترین نشانه‌های کوه‌های آتشفشانی نام می‌برند. اما آیا احتمال فعالیت مجدد این قله زیبا وجود دارد؟
مهندس بلورچی رئیس گروه زمین شناسی مهندسی سازمان زمین شناسی این سوال را اینگونه پاسخ می‌دهد: «دماوند در گروه کوه‌های بسیار جوان قرار دارد که تا حدود 7 هزار سال پیش فعال بوده است و حتی برخی معتقدند این فعالیت تا 4 هزار سال پیش ادامه داشته است. حال اگر بعضی‌ها دماوندجوان را مرده تلقی می‌کنند و عقیده دارند که دماوند به کلی خاموش و بی خطر است، به خودشان مربوط است چون از منظر علمی میان یک آتشفشان خاموش و یک آتشفشان خفته تفاوت وجود دارد. هرچند ما تحقیقات کاملی در مورد دماوند انجام نداده‌ایم و به طور قطعی نمی‌دانیم که اصلا مواد مذاب در زیر این کوه وجود دارد یانه و اگر هست در چه عمقی است و متحرک است یانه؟ اما باید یادمان باشد دماوند خفته است نه خاموش و احتمالا در عمق 10 تا 12 کیلومتری آن ماگما وجود دارد.»
اگر فوران کند
به گفته بلورچی، هرچند با اطلاعات موجود ما کسی نمی‌تواند زمان فعالیت دماوند را پیش‌بینی کند، اما طبق تعریف، دماوند در رده آتشفشان‌های انفجاری قرار دارد و ممکن است در اثر فوران نیمی از قله خود را از دست بدهد و لرزش بسیار شدید ایجاد کند که در نتیجه این پدیده‌ها می‌توانند برای مردم ساکن در منطقه نگران‌کننده باشند.
فراموش نکنیم که این قله 5671 متری که به لحاظ جغرافیایی در استان مازندران قرار دارد و نزدیک‌ترین شهر به آن لاریجان است، از تهران فقط 66 کیلومتر فاصله دارد و همین نزدیکی به تهران که بخش اعظم امکانات و جمعیت کشور را در خود جای داده است، ریسک خطر احتمالی آتشفشان دماوند را بالا می‌برد.
با این اوصاف شاید مهم‌ترین سوال این باشد که آیا اصولا آتشفشانی قابل پیش بینی است و می‌توان برای رویارویی با آن آماده بود؟ خوشبختانه پاسخ این سوال مثبت است.
مهندس انصاری مدیر امور زمین شناسی، مهندسی و زیست محیطی سازمان زمین شناسی کشور در این زمینه می‌گوید: «امروزه کارشناسان قادرند وقوع یک آتشفشان را با دقت روز و ساعت برآورد کنند و به عنوان مثال می‌توان به آتشفشان سنت‌هلن اشاره کرد که توسط دوربین‌های تلویزیونی لحظه به لحظه ثبت شد. در کشورهای آتشفشان‌خیز چون ژاپن و اندونزی هم متخصصان روی این روش‌ها کار کرده‌اند و معمولا زمان وقوع آتشفشان‌ها را پیش‌بینی می‌کنند و با اندیشیدن تمهیدات لازم خسارات جانی آنها را به کمترین میزان ممکن می‌رسانند.»
برای پیش‌بینی زمان وقوع یک آتشفشان پیش‌نشانگرهایی وجود دارد، همان طور که در مورد زمین لرزه‌ها این پیش نشانگرها وجود دارند، اما خوشبختانه در مورد آتشفشان‌ها توجه به این نشانه‌ها متخصصان را قادر به پیش بینی دقیق زمان وقوع یک آتشفشان می‌کند، چیزی که در مورد زلزله احتمال آن هنوز به درصد اطمینان بخشی نرسیده است.
تویی که نمی‌شناسیمت
توجه به این نکته لازم است که اهمیت دادن به این پیش نشانگرها در مورد هر آتشفشان با آتشفشان دیگر متفاوت است و در واقع تحت نظر گرفتن کامل یک آتشفشان است که به کارشناسان کمک می‌کند رفتار و عادت‌های آن را بشناسند و بروز تغییر در رفتار عادی را به فعالیت آن مرتبط کنند.
ضمن اینکه در دست داشتن سابقه فعالیت آتشفشان در این زمینه کمک به سزایی به دانشمندان ارائه می‌کند، چیزی که متاسفانه در مورد دماوند ما از آن بی اطلاعیم.
مهندس انصاری در این زمینه می‌گوید: «ما آخرین فعالیت دماوند را از روی تخمین سن سنگ‌های آن به دست آورده‌ایم، اما در مورد پریود فعالیت آن اطلاعی نداریم و نمی‌دانیم که دماوند به طور معمول هرچند سال یکبار فعال می‌شود.»
تعیین سن سنگ دماوند در لایه‌های مختلف راهکاری است که این اطلاعات را در دسترس دانشمندان ما قرار می‌دهد. راهکاری نه چندان ساده، چون احتیاج به امکانات و افراد متخصصی وجود دارد که در آن ارتفاع توان کار را داشته باشند و هزینه ای که مهندس انصاری این هزینه را برای هر نوبت تعیین سن بین هزار تا دوهزار دلار برآورد می‌کند. این راهکار هرچند ساده به نظر نمی‌رسد اما غیر ممکن نیست.
به هرحال مطالعه سیستماتیک دماوند در کشور ما سابقه ای کمتر از 5 سال دارد.
مدیر امور زمین شناسی، مهندسی و زیست محیطی سازمان زمین‌شناسی در توضیح این مطلب می‌گوید: «وقتی سال 68 دماوند فعالیت محدودی از خود نشان داده بود، دکتر شاه‌بیگ از کارشناسان وقت سازمان پروژه ای تعریف کرد که بر اساس آن تعدادی از چشمه‌های اطراف در بازه‌های زمانی 6 ماهه تحت نظر قرار گرفتند تا اینکه کم‌کم قله آرام شد.
اما سال 81 ما در سازمان زمین‌شناسی به این نتیجه رسیدیم که در زمینه مطالعه زمین لرزه‌ها و همچنین آتشفشان‌ها در کشور با خلا ءجدی مواجهیم و برآن شدیم تا شبکه ای برای بررسی پیوسته تغییرات زمین طراحی کنیم و به رفتار طبیعی و نرمال آن در یک بازه زمانی 10 تا 15 ساله برسیم و تغییرات را به موقع دریابیم و کم کم مانند کشورهایی چون چین بانک اطلاعاتی خوبی فراهم کنیم.»
به گفته مهندس انصاری مطالعات کارشناسان ایرانی تاکنون بیشتر بر مواردی چون تغییرات میدان الکترومغناطیسی زمین و مطالعه چشمه‌ها متمرکز بوده است: «در چاهی به عمق 27 متر در منطقه کلک‌چال دستگاهی برای اندازه‌گیری میدان الکترومغناطیسی زمین قرار دادیم که توسط کارشناسان داخلی طراحی شده و به طور شبانه روزی میزان میدان را اندازه‌گیری می‌کند و به مرکز ارسال می‌کند.
از این دستگاه نتایج خوبی گرفته‌ایم و حتی پیش از زلزله بروجرد و زلزله پاکستان دستگاه ما اغتشاش محسوس در میدان الکترومغناطیسی زمین را نشان داد اما این دستگاه کافی نیست و باید تعداد دستگاه‌هایمان را دست کم به سه عدد برسانیم.»
وی برای تاکید بر اهمیت این ماجرا به خاطره‌ای جالب اشاره می‌کند: «اواخر آذرماه 85 زلزله‌ای به بزرگی 2/4 ریشتر در منطقه دماوند روی داد. برحسب اتفاق گروه ما درست 2 ساعت پیش از این زمین لرزه در حال نمونه‌برداری از چشمه نکونام بودند و چون شاهد تغییرات شدیدی بودند اول به دقت دستگاه‌ها مشکوک شده بودند.
اما دستگاه‌ها درست بودند و این تغییرات به زمین‌لرزه مربوط بود. بعد از این ماجرا با فواصل زمانی نزدیک چشمه را بررسی کردیم تا کم‌کم همه چیز عادی شد، اما نکته اینجاست که اگر این دو حادثه برحسب اتفاق همزمان نشده بودند ما این اطلاعات مهم را از دست داده بودیم.»
اهمیت ماجرا هنگامی بیشتر می‌شود که به این نکته توجه کنیم که مطالعه این پیش‌نشانگرها احتمال پیش‌بینی زمان هر دو پدیده زمین‌لرزه و آتشفشان را افزایش می‌دهد و این برای ما که کشوری زلزله‌خیز با کوه‌های آتشفشانی جوان داریم اهمیت بسزایی دارد.
کمبود پرسنل، امکانات محدود و همچنین کمبود منابع مالی از موانع اجرایی این طرح است که از سوی کارشناسان مورد اشاره قرار می‌گیرد.
ضمن اینکه انتقال دانش و کسب تجربه از طریق همکاری مشترک با متخصصان کشورهای پیشرو در این زمینه از نکاتی است که مهندس انصاری توجه به آنها را در موفقیت کارشناسان ایرانی دخیل می‌داند.
وقتی صحبت از کمبود امکانات می‌شود، جاپلقی، جانشین رئیس ستاد حوادث غیرمترقبه استان تهران قول می‌دهد که از حداکثر توان برای فراهم آوردن نیاز متخصصان زمین شناسی استفاده کند تا این کارشناسان برای نصب تجهیزاتشان در هیچ نقطه ای از استان تهران با مشکل مواجه نشوند.
