به گزارش خبرنگار ادبیات خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، نوشآفرین انصاری از کتابداران پیشکسوت و دبیر کنونی شورای کتاب کودک است. این شورا نهم اسفندماه پنجاهمین سال تأسیس خود را جشن میگیرد.
انصاری در نشستی در ایسنا، درباره شکلگیری و فعالیتهای شورای کتاب کودک در این 50 سال گفت: مقدار زیادی از توجه به کتاب کودک در دهه 30 مرتبط با حرکتهای آموزشی و تأسیس مدارس نوست. وقتی از نظام سنتی و نظامی که کتاب درسی حرف اول را میزند، وارد نظام جدید آموزش و پرورش شویم، قطعا این مسأله مطرح میشود که کودکان و نوجوانانی که در این مدارس تحصیل میکنند، باید مواد خواندنی برای رشد و اعتلای خود در اختیار داشته باشند.
او افزود: در کنار این اتفاقات، حوزه و رشتهای به نام ادبیات کودک در جهان تعریف میشود و شاعران و نویسندگان شروع به کار در این زمینه میکنند و بر بقیه جهان هم اثر میگذارند. همچنین در این زمان حرکتهایی در سیاست ایجاد میشود که پیامهای سیاسی در دل ادبیات منتقل میشود. به هر حال در این زمان یعنی در دهه 30، توران میرهادی به ادبیات کودک به عنوان ادبیات کودک و منبع لذت و رشد توجه میکند و در این زمینه فعال میشود. به همت او اولین نمایشگاه کتاب کودک تشکیل میشود که هدف این نمایشگاه این است که میخواهند ببینند ما در زمینه ادبیات کودک چه داریم و ادبیات کودک داشتها و نداشتهای خودش را نشان دهد.
*شکلگیری شورای کتاب کودک و نامگذاری شورا در مدرسه فرهاد
انصاری تأکید کرد: با توسعه مدارس نو، مدیران این مدارس و علاقهمندان این حوزه برای همفکری و همکاری جمع میشوند و به این نتیجه میرسند که این حرکت به صورت جمعی امکانپذیر است. به همین دلیل به سمت جمع کردن افراد میروند و از دهه 40 دعوتها شروع میشود و گروه اولیه علاقهمندان به این حوزه را جمع میکنند و با تعداد 30 نفر در سال 1341 شورای کتاب کودک تشکیل میشود.
او ادامه داد: اسم شورای کتاب کودک با بحثهای فراوان انتخاب میشود. در اوایل سال 1341 در بزرگترین کلاس «مدرسه فرهاد»، ساعتها برای انتخاب اسم شورای کتاب کودک بحث درمیگیرد و شورا در دیماه سال 1341 ثبت میشود و فعالیت خودش را آغاز میکند.
این کتابدار دربارهی اعضای اولیه شورای کتاب کودک بیان کرد: بنیانگذاران شورا از طیفهای مختلف نویسندگان، هنرمندان، والدین، مسؤولان شهرداری و دیگر علاقهمندان این حوزه بودهاند که از میان این چهرهها میتوان به کسانی چون لیلی ایمنآهی، توران میرهادی، مرتضی ممیز، نورالدین زرینکلک، پرویز کلانتری، مهری آهی، شمسالملوک مصائب، عباس یمینیشریف، منوچهر انور، امین ریاحی و معصومه سهراب اشاره کرد.
*شورای کتاب کودک از اولین سازمانهای مردمنهاد کشور
نوشآفرین انصاری با اشاره به روند ثبت شدن شورای کتاب کودک گفت: شورا به عنوان سازمانی مردمنهاد ثبت میشود و فکر میکنم از اولین سازمانهای مردمنهادی است که در ایران ثبت میشود و مجوز فعالیتش را در سال 47 میگیرد. در این فاصله اتفاق جالبی که میافتد؛ در سال 44 کانون پرورش فکری کودک و نوجوان تأسیس میشود. زمانی که کانون پرورش فکری کودک و نوجوان که وابسته به دولت است، ثبت میشود، روند ثبت شورای کتاب کودک کند میشود و میگویند وقتی کانون هست، چه نیازی به شورای کتاب کودک هست و خانم امیرارجمند که نخستین رییس کانون پرورش فکری بوده، کمک میکند که شورا به عنوان نهاد مستقل، غیردولتی و غیرانتفاعی ثبت شود. اما شورا فعالیتش را از سال 41 آغاز کرده است و ما اسنادی داریم که شورا در این زمان کتابها را بررسی میکرده است.
دبیر شورای کتاب کودک با اشاره به روند مدیریت در شورا اظهار کرد: در شورای کتاب کودک از آغاز نقش هیأت مدیره اهمیت داشته است. اعضای هیأت مدیره افرادی تشریفاتی نبوده و مسؤولیتی داشتهاند و هر دو هفته یک بار باید کارهای خود را گزارش میکردند. اما امضای مکاتبات تا امروز، از سوی دبیر شورا انجام شده است. اما این تمرکز به معنای تمرکز مدیریتی نیست و شورا هرگز یک مدیر نداشته است و بنا بر این بوده که همهی بخشها قوی و کارشناسانه بتوانند خودشان عمل کنند و پیش بروند.
*بررسی کتاب؛ اولین و مهمترین فعالیت شورای کتاب کودک
او در ادامه دربارهی فعالیتهای شورا تصریح کرد: شورا نهادی است که از آغاز فعالیتمدار است، اولین و مهمترین فعالیت شورا، بررسی کتاب است. برای اینکه نشان دهد در جامعه چه کتابهایی چاپ میشوند، این آثار چه کیفیتی دارند و چه خلأهایی در این زمینه وجود دارد. شورا نهادی مشوق است. درست است که شورا جایزه میدهد و تقدیرنامه میدهد، اما اصل فعالیت شورا تشویق رشد اندیشه تألیف و تصویر در ایران است.
نوشآفرین انصاری در ادامه خاطرنشان کرد: امروز بیش از 150 نفر داوطلب عضو شورای بررسی کتاب هستند. گروه بررسی بزرگترین گروه در شوراست. آخرین گروهی که اضافه شده، ادبیات نمایشی کودک و نوجوان است. یکی از ویژگیهای یک نهاد غیردولتی این است که برحسب نیاز، بازوهای خود را گسترش میدهد، مثلا برای تئاتر و فلسفه میتوان گروهی را شکل داد.
*کتابخانه شورای کتاب کودک
او ادامه داد: بعد از شکل دادن به گروههای بررسی، بحث کتابخانه مطرح میشود. شکلگیری کتابخانه شورا به سال 1353 بازمیگردد. اما تا سال 1357 که ما مکان کنونی را بخریم، این کتابخانه به صورت سیار و در ساک بوده است. ولی اکنون به مهمترین کتابخانه ادبیات کودک در ایران بدل شده و دهها پایاننامه ارشد و دکترا و پژوهش در این کتابخانه انجام شده است. این کتابخانه از نظر نگرش کتابخانهیی مدرن است و درش به روی همه باز است. بخش آرشیو قوی دارد و الکترونیک است. این کتابخانه حرکتی را ایجاد کرده و آن تأسیس کتابخانههای کوچک در سراسر ایران است. اکنون حدود 30 کتابخانه در این مجموعه و در شهرهای مختلف داریم که برای آنها کتاب ارسال میکنیم و تمام فعالیتهای کتابی شورا بر اساس فهرستهای شورا و حاصل کار گروههای بررسی است و از کتاب دیگری استفاده نمیشود. این کتابها مناسب و با کیفیت بالا هستند و برای بچههای مناطق محروم هم از همین بهترین گزیده ادبیات، کتاب میفرستیم. اما این کتابخانهها برای شورا هزینهبرند و شاید ترجیح ما این باشد که همان کتابخانههایی را که داریم، حفظ کنیم. وظیفهی نهادی چون شورا کارهای وسیع نیست؛ هدف ما بیشتر الگوسازی است، وگرنه ما هرگز نمیتوانیم به همه ایران سرویس بدهیم و این ادعا را هم نداریم. تنها میخواهیم بگوییم این کار شدنی است.
دبیر شورای کتاب کودک یکی دیگر از برنامههای شورا را بحث آموزش خواند و گفت: بحث دیگری که شکل گرفت، آموزش بود. نیروی بررس کتاب در ایران تربیت نمیشد، بنابراین شورا تصمیم گرفت کارگاه آشنایی با ادبیات کودکان را بگذارد و الآن 27 سال از این تصمیم میگذرد. این کارگاه اکنون یکساله است و روز به روز بر تعداد داوطلبانش میافزاید. ما برای داوطلبان کارگاهها هرگز هیچ نوع گزینشی را اعمال نکردیم. نظر شورا این است که همه کسانی که دوست دارند با ادبیات کودک آشنا شوند، میتوانند در این کارگاهها حاضر شوند. در این کارگاه، هدف ما آشنایی با ادبیات کودک و نوجوان است و امیدواریم یکسوم از داوطلبان کارگاهها به گروههای بررسی یا ترویج شورا بپیوندند. همین الآن کار پژوهشی روی ریزشها انجام میدهیم و امیدواریم این افراد هر جا که بروند، شورای کوچکی را بنیان بنهند. بخش دوم کارگاهها تخصصیتر است و به سوی تربیت مدرس میرود و سه ماه طول میکشد.
او همچنین عنوان کرد: جریان دیگر، بحث ترویج در شورا بود. برای ترویج کمتر کارگاه آموزشی برگزار میشود و بیشتر از راه عمل آموخته میشود و اکنون بیش از 30 نفر عضو آن هستند و در حال حاضر کارگاههای قصهگویی، کتابخوانی، کار کردن با کودکان با نیازهای ویژه، مادران دارای کودک بیمار و مادران قصهگو در تهران فعال است.
انصاری دیگر بحث طرحشده در شورا را بحث «کتاب برای همه» خواند و گفت: فکری از سال 61 در شورا به شکل جدی طرح شد و آن توجه به کتاب برای همه، خصوصا کتاب برای کودکان با نیازهای خاص بود و نخستین اثری که در این زمینه منتشر شد، ترجمه دکتر ثریا قزلایاغ با نام «همسازی کودکان معلول با جریان زندگی روزمره» بود و در ادامه آن، یک مجموعه فعالیت برای کودکان معلول آغاز شد که الآن خوشحالایم نتایج آن را در دو مرکز میبینیم؛ یکی در کتابخانه حسینیه ارشاد و دیگری مؤسسه مادران امروز. بحث کودکان آسیب به شکل دیگری هم طرح شده و ما کمیتهای داریم که در کانون اصلاح و تربیت تهران فعالیت داشته و باعث شده درهای آنجا باز شود و کتاب تعریف دیگری بیابد.
نوشآفرین انصاری در تشریح این بحث خاطرنشان کرد: قبل انقلاب کانون پرورش فکری در کانون اصلاح و تربیت کتابخانهای داشت و ما وقتی به آنجا رفتیم، کتابخانه کانون پرورش فکری در انبار بزرگی پر از موش و سوسک وجود داشت که ما آنجا را تمیز کردیم و کتابخانهی جدید شورا را در آنجا تأسیس کردیم و تا امروز هم ارتباطمان را با این مجموعه حفظ کردهایم. با همین دید، نقش شورا را در زلزلهی اخیر آذربایجان هم میتوان دید. خانهی کتابدار که یکی از بخشهای شوراست، بعد از زلزله به سرعت در یکی از روستاهای زلزلهزده کتابخانهای ایجاد کرد و ماهی یک بار بهترین اعضای ترویج به روستای «گون گیج» میروند و با 120 کودک آن منطقه کار میکنند، یعنی این آمادگی در شورا به وجود آمد که به جامعه برود و تجربههایی داشته باشد.
*فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
انصاری در ادامه یکی از بخشهای بااهمیت شورای کتاب کودک را «فرهنگنامهی کودکان و نوجوانان» خواند و تأکید کرد: در حوزه پژوهش و تولید آثار، یکی از مهمترین بخشهای شورا در سال 58 شکل گرفت که «فرهنگنامهی کودکان و نوجوانان» است. البته فکر آن مربوط به سال 1341 است، اما امکان انجام آن تا سال 58 وجود نداشت. از سال 58 کار فرهنگنامه آغاز شد که تألیف یک دانشنامه مفصل برای کودکان و نوجوانان 10 تا 16 سال ایرانی است. هر کدام از این واژهها مسؤولیت سنگینی دارد. تاکنون 14 جلد از فرهنگنامه با 2300 مدخل چاپ شده و بیش از 5500 تصویر و چندصد نقشه در این اثر هست. حدود 250 نفر هم در این مجموعه کار میکنند و خانم توران میرهادی دبیر اجرایی فرهنگنامه هستند و 30 گروه فعال با او کار میکنند. دستاوردهای مهمی از فرهنگنامه به ما رسیده؛ یکی از آنها، بحث نوشتن گروهی در ایران است که کمتر در ایران سابقه دارد؛ اینکه مقاله توسط یک نفر نوشته شود، اما او قبول میکند که کارشناسان روی مقاله او کار کنند و ویراستاران متفاوت آن را ویرایش کنند. همچنین در دانشنامه موضوع زبان معیار مطرح است که کودک و نوجوان امروز آن را بفهمند و سادهنویسی که در یک اثر مرجع باید وجود داشته باشد تا همه آن را بفهمند، به دست بیاید و شورا توانسته به زبان دلخواهش دست بیابد. اما باید هر از گاهی مقالهها آزمایش شود که ببینیم نسل جوان با آنها ارتباط برقرار میکند یا نه. اهمیت تصویر به عنوان بخشی از متن هم حوزهای ناشناخته در ایران بوده که در فرهنگنامه روی آن کار شده و از همه خاصتر در فرهنگنامه بحث توجه به ایران است. فرهنگنامه ترجمه نیست و تألیف است و مربوط به ایران است. شیفتگی ما به غرب عمیق شده است و خودمان را فراموش کردهایم و دلیل آن هم نبود شناخت است. میتوان با شناخت ایران، این موضوع را کمتر کرد. فرهنگنامه گروه ترویج خوبی دارد و هر مدرسه و مرکز آموزشی که درخواست کند، گروه ترویج فرهنگنامه با کتابهای سنگین به این مدارس میروند و امکانات پژوهشی را برای کودکانی که پرورش دادهاند، فراهم میکنند.
*توجه به ایران در فرهنگنامه کودکان و نوجوانان
انصاری یکی از اهداف فرهنگنامهنویسی را ایجاد پرسش و جواب دادن خواند و گفت: شورا فکر میکند ادبیات باید بستر پرسیدن را برای جامعه فراهم کند و این با کتابهای مرجع و حتا داستان امکانپذیر است. بحث آزار کودک و نوجوان و بحث پرسیدن و پاسخ گرفتن در شورا مطرح است. برای دیجیتال شدن فرهنگنامه فکر شده، اما هنوز امکان آن فراهم نیست و بعد از به پایان رسیدن آن باید بررسی شود. جلدهای 15، 16، 17 و 18 همزمان در حال انجام است، مقالهها نوشته و ویراستاری میشود و اکنون برای دیجیتال کردن اینقدر نیرو نداریم که بشود این کار را انجام داد. وقتی پایه را به پایان برسانیم، نسل بعد میتوانند فکر کنند که چطور میخواهند این کار را انجام دهند.
او افزود: در فرهنگنامه ما تلاش کردهایم مطالبی را بیاوریم که در کتابهای دیگر نیامده و بحث زمان تمام شدن آن اصلا مهم نیست. برای مثال ما تلاش کردهایم بچههای ایران بدانند در کشورشان چه تجربههای بزرگی وجود داشته است. وقتی ما میخواستیم مقالهی دیوار چین را بنویسیم، در کنار دیوار چین، دیوار گرگان را آوردیم و تلاش کردیم آن را شناسایی کنیم. یا در مقاله اسباببازی تصویر دو اسبک آورده شده که این اسبکها دو اسب با پاهای بلند هستند، با قدمت سههزار سال که در منطقه سیستان و بلوچستان ساخته میشوند و در فاصله سههزار سال شبیه هم هستند. یعنی الآن کودک ایرانی با اسباببازیای بازی میکند که در سههزار سال پیش هم با آن بازی میشده است. این ارتباط با گذشته و پیوستگی عجیبی که در تاریخ ایران وجود دارد، پدیدهای استثنایی در جهان است و ما به جای آنکه فکر کنیم اگر این پیوستگی شکسته شود، موفق هستیم، فکر میکنیم اگر این پیوستگی ادامه پیدا کند، موفق هستیم.
*نگاه لوکس مسؤولان به کتابخانه
دبیر شورای کتاب کودک در معرفی «خانهی کتابدار» نیز گفت: «خانهی کتابدار» از 1383 ایجاد شد. ما خیلی وقت بود دوست داشتیم یک کتابخانه داشته باشیم و حرفهای کتابدارانهمان را به عمل نزدیک کنیم. دو گروه در شورا همیشه از نظر تخصص قوی بودند؛ یکی متخصصان تعلیم و تربیت و دیگری کتابداران. متخصصان تعلیم و تربیت میتوانستند نظراتشان را در بررسیهای کتاب لحاظ کنند و ما کتابدارها فکر میکردیم باید کتابخانه خوبی داشته باشیم تا بگوییم ما اصلا چه داریم میگوییم. در کشور وضع کتابخانههای ما خوب نیست. کتابخانههای کودک ما پدیدهای فراموششدهاند. دلیل آن هم این است که مسؤولان ما با کتاب و ادبیات بزرگ نشدهاند، با کتاب ارتباط ندارند، حسی از کتابخانه و دستان پرمهر کتابداران ندارند و یک تصور از ماجرایی لوکس دارند. این نگاه اشتباه است و جز مجموعه شبکه کتابخانههای کانون، به کودک و نوجوان کمتر پرداخته شده است. اما خانه کتابدار این شانس را به شورا داده که یک کتابخانه عمومی تأسیس کند. این کتابخانه الگوی خوبی است به عنوان یک کتابخانه عمومی محله که نه تنها کودک، که مادران را هم به کتاب دعوت میکند. حرف ما این است که کتابخوانی توانمندی است و از بسیاری از آسیبها جلوگیری میکند و به مادران توانمندی زیادی میدهد که در زمانه سخت امروز وظیفه پرورش کودکان را دارند؛ مادرانی که مثل مادران قبل از خود، مادرانی کمسواد نیستند و درس خواندهاند، اما خیلی احساس بیهودگی میکنند که چرا درس خواندهاند، چون در جامعهی ما ارزش شغل است؛ در حالیکه ارزش اطلاعات است و دانایی. کتابخانه فقط برای داد و ستد کتاب نیست؛ محلی برای گفتوگوست و ما سعی کردهایم این ایده را به بهترین شکل اجرا کنیم.
*عضویت پرهزینه شورای کتاب کودک در IBBY
نوشآفرین انصاری درباره آغاز فعالیتهای بینالمللی شورای کتاب کودک بیان کرد: در سال 1344 شورای کتاب کودک عضو دفتر بینالمللی کتاب برای نسل جوان (IBBY) شد و ما با جهان مرتبط شدیم و ادبیات با کیفیت بالای کشور را به جهان میفرستیم. امسال هم هوشنگ مرادی کرمانی را برای دریافت جایزه هانس کریستین اندرسن 2014 معرفی کردیم. اما حق عضویت این دفتر 2000 فرانک سوییس است و امسال با این وضع ارز، پرداخت آن برای ما دشوار بود. در حالیکه هر سال از سال 44 تاکنون موفق شدهایم این هزینه را بپردازیم. اکنون 77 کشور عضو دفتر هستند که ایران یکی از مهمترین کشورهای عضو آن است و شما میبینید که زهره قایینی چهار سال رییس هیأت داوران جایزه اندرسن میشود و اکنون خانم قایینی سرپرست «خبرنامه آسیایی خاورمیانهیی و شمال آفریقایی» این انجمن است و لوگوی آن هم کلاغ خوشخبر مؤسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودک و نوجوان ایران است. سحر ترهنده هم برای داوری جدید جایزه اندرسن معرفی شده است. او سال گذشته هم در اندرسن حضور داشت.
دبیر شورای کتاب کودک افزود: البته عضویت ما در IBBY و پرداخت خرج سفرهای سنگین این مزیت را دارد که کتابهای اندرسن به شورا میآید و تصویرگران ما بهترین آثار جهان را میبینند و ما خوشحالایم که اگرچه با دشواری، اما این هزینه را پرداخت کردهایم. امسال از احمدرضا احمد خیرالدین، رییس IBBY، هم برای دیدار از ایران دعوت کردهایم.
*زایش نهادهای همسو با شورای کتاب کودک
انصاری شورای کتاب کودک را زایای نهادهایی همسو با این شورا خواند و گفت: حدود 12 سازمان همسو و مرتبط با شورا در ایران فعالاند که این نهادها عضو شورا هستند و گاه خوشان هم زایشی دوباره داشتهاند و نهادهای دیگر را شکل دادهاند. میتوان نقشه جالبی را از گسترش فعالیتهای شورا ترسیم کرد.
او با اثرگذار خواندن شورای کتاب کودک اظهار کرد: شورا نهادی است که عمیقا بر ادبیات کودکان و بر نویسندگان، مترجمان و تصویرگران ایران اثر داشته است و آنها را در جامعهای که با امید سروکار ندارد، امیدوار کرده است. شورا خطوط تعریف ادبیات کودک و نوجوان را باز کرده و ما معیارسازی کردهایم، به گونهای که به سختی میتوان معیارها را ندید. شورا با تمام نهادهای مرتبط با کودکان همکاری کرده است. اخیرا مرجع حقوق کودک در وزارت دادگستری ایران برای پیگیری کنوانسیون حقوق کودک تشکیل شده و این اتفاق مهمی است. از نهادهای مردمنهاد سه نماینده در این مرجع حضور دارند؛ منیر همایون از کانون توسعه فرهنگی، دکتر قاسمزاده از انجمن یاری و خسرو صالحی از انجمن تاک که هر سه عضو شورا هستند و تلاش میکنیم در شورا کارگروه حقوق کودک در زمینه ادبیات کودک ایجاد کنیم. چون شش ماده کنوانسیون مربوط به این بحث است و در اجلاس 2012 IBYY بر این مواد تأکید و از اعضا خواسته شده پیگیر این شش ماده باشند که شامل آزادی دستیابی به کتاب، حق گرفتن پاسخ از سؤالات و غیره است. امیدواریم در سال آینده گروهی از حقوقدانان و کارشناسان را دعوت کنیم و از این زاویه بنگریم که چقدر حق کودک و نوجوانان را برای دستیابی به اطلاعات و کتاب درنظر میگیریم.
*جشن 50سالگی شورای کتاب کودک در یک سال
دبیر شورای کتاب کودک با اشاره به اجرای جشن 50سالگی شورای کتاب کودک در طول یک سال گفت: 50سالگی را از دی 91 تا 92 به صورت جلسات مختلف جشن میگیریم. اولین جلسه 29 دی برگزار شد و هدف آن دعوت از پیشکسوتان و بنیانگذاران بود. در این روز بخشی از خاطرات شورا بیان شد. مراسم دوم، دوم اسفند به یاد درگذشتگان و کسانی که شورا را ساختند، برگزار شد. در روز نهم اسفند هم جشن سالگرد برپا میشود و برنامههایی چون برپایی نمایشگاه، رونمایی جلد چهادهم فرهنگنامه، رونمایی از پوستر دکتر زرینکلک که برای شورا طراحی شده و رونمایی از سررسید مؤسسه تاریخ ادبیات برگزار میشود و در این جلسه آقای خیرالدین هم سخنرانی خواهند داشت.
انصاری افزود: همچنین در آینده همایشی با نام «شورا از دید اسناد شورا» برپا خواهد شد که اسناد شورا به نمایش درمیآید و درباره این اسناد صحبت میشود، چون 50 سال عمر بلندی است و باید نسلهای بعدی با اسناد آغازین شورا آشنا شوند.
نوشآفرین انصاری در پایان تأکید کرد: برای من که سالها در شورا حضور داشتهام، این تجربهی بزرگی است و از شورا یاد میگیریم. شورا نهالی آموزشدهنده است و شاید به همین دلیل این است که اعضایی که به شورا میآیند، آن را ترک نمیکنند و هر روز در آن یاد میگیرند و ایدههایشان را به اجرا میگذارند، چون شورا نهادی مشوق است و به رشد اعضای خود کمک کرده است.
گفتوگو: آزاده شمس، خبرنگار ایسنا