یکپارچگی سیاسی، اقتصادی و مالی این اتحادیه در کنار سرعت و عمق توسعه آن سبب شده که در اقتصاد جهانی از چنان اهمیتی برخوردار شود که در انجام مطالعات آینده‌پژوهی و ترسیم چشم‌انداز اقتصادی جهانی، ناگزیر به رصد وضعیت اقتصادی، تراکنش‌های مالی و مبادلات تجاری این اتحادیه با کشورهای جهان است. گرچه روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا متاثر از روابط تاریخی و سیاسی کشورمان با آمریکا بوده و با افزایش دامنه منازعات سیاسی، روابط تجاری این دو کشور به حداقل ممکن کاهش پیدا کرده یا متوقف شده است اما همواره با فروکش کردن سطح مبادلات تجاری این دو کشور، ایران کشورهای اروپایی را به‌عنوان جانشینی برای مبادلات تجاری با آمریکا تلقی کرده است. حتی با وجود اعمال تحریم‌ها در سال‌های اخیر نیز اتحادیه اروپا از جایگاه برجسته‌ای در تجارت با ایران برخوردار بوده و بخش مهمی از نیازهای نفتی کشورهای این اتحادیه توسط ایران تأمین شده است. به‌نظر می‌رسد با توافق اخیر ژنو و کاهش سایه تنش‌های سیاسی بر تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اروپا ،در آینده نه‌چندان دور رونق بیش از پیش مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا و افزایش تدریجی سهم این کشورها در صادرات و واردات کالا از ایران را شاهد باشیم.
در جهان فرا رقابتی امروز، اتحادیه اروپا یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین نهادهایی است که با گذشت نیم قرن از شکل‌گیری آن، نقش ممتازی را در توسعه مبادلات تجاری با سایر کشورهای جهان داشته است. نگاهی به سیر تحولات تجاری این اتحادیه نشان می‌دهد که طی سال‌های دهه 90اتحادیه اروپا از طریق افزایش عیار آزادسازی تجاری مطابق با موافقتنامه‌های اروپایی، عملا پدیده گسترش و نفوذ یکپارچه تجاری در سایر کشورها را بیش از پیش در دستور کار خود قرار داده و توانسته است با همگرایی اقتصادی میان اعضای خود، در مقام یک قدرت تجاری جهانی ظاهر شود. به واسطه این جایگاه، اتحادیه اروپا نقش مؤثر و تعیین‌کننده‌ای در نظام تصمیم‌گیری در عرصه اقتصاد بین‌المللی داشته است. این شرایط موجب شده تا با وجود برخی تنگناهای سیاسی، طی 2دهه گذشته به‌دلیل نیاز متقابل اتحادیه اروپا و ایران ارتقای سطح مبادلات اقتصادی و تجاری دو طرف را شاهد باشیم. به اعتقاد برخی پژوهشگران، روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا پس از سال 1377و آغاز دوره‌ای که مشارکت اقتصادی نام گرفت گسترش یافته است. از مشخصات این دوره می‌توان به گسترش مشارکت شرکت‌های اروپایی در طرح‌های توسعه‌ای به‌خصوص در صنعت نفت و گاز و خودرو اشاره کرد.
اروپا؛ شریک تجاری ایران
گسترش سطح مبادلات ایران و اتحادیه اروپا علاوه بر تأثیرپذیری از تحولات داخلی کشورمان، ریشه در رقابت اروپا با آمریکا برای افزایش حضور در بازار سایر کشورها پس از شکل‌گیری نظم نوین جهانی دارد حتی به‌دنبال مطرح شدن برنامه هسته‌ای ایران و اعمال برخی تحریم‌های اقتصادی نیز سطح بالای روابط اقتصادی دوطرف همچنان تداوم یافت به‌نحوی که طی این سال‌ها بیش از یک سوم و حتی در برخی مواقع نزدیک به 40درصد کل تجارت خارجی ایران را اتحادیه اروپا به‌خود اختصاص داده است. در واقع اتحادیه اروپا بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در هر دو بعد صادرات و واردات بود. میزان تجارت ایران و اتحادیه اروپا در سال 2005در حالی به بیش از 25میلیارد دلار رسید که این رقم در سال 2001حدود 12میلیارد دلار بود. اگرچه این سطح بالای روابط اقتصادی در سال‌های بعد نیز تا حدودی حفظ شد اما آمارها بیانگر روند کاهش مبادلات اقتصادی دوطرف طی سال‌های اخیر است.
تأثیرپذیری مبادلات تجاری از تحریم نفت
به‌دنبال اعمال تحریم نفتی اتحادیه اروپا علیه ایران از اول جولای 2012(10 تیر 91)، روابط اقتصادی دوطرف عملا به پایین‌ترین سطح خود رسید چرا که بخش عمده صادرات ایران به اتحادیه اروپا مربوط به صادرات نفت خام بود و پس از داغ‌تر شدن تنور تحریم‌ها نیز ایران بیش از گذشته به سیاست جایگزینی واردات کالاهای اروپایی روی آورد. نگاهی به آمارهای یورواستات نیز به روشنی نشان می‌دهد که مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا در 4ماه اول 2013از کاهش 55درصدی نسبت به‌مدت مشابه سال قبل برخوردار بوده است. طبق این گزارش مجموع مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا در 4ماه نخست 2013به 2/910 میلیارد یورو رسیده است (2/622 میلیارد یورو صادرات اتحادیه اروپا به ایران و 288میلیون یورو صادرات ایران به این اتحادیه). این درحالی است که در 4ماه نخست 2012 این رقم 6/452 میلیارد یورو گزارش شده بود. صادرات اتحادیه اروپا به ایران 2/271 میلیارد یورو و واردات این اتحادیه از ایران 4/181 میلیارد یورو که این روند مبادلات تجاری طی سال 2013 نیز به‌دلیل تحریم خرید نفت ایران تداوم یافته است. در واقع عمده‌ترین دلیل کاهش مبادلات تجاری ایران و اتحادیه اروپا مربوط به تحریم خرید نفت ایران از اول جولای 2012است. این اتحادیه در‌ماه ژوئن یعنی‌ماه قبل از اجرای تحریم نفتی ایران 548میلیون یورو از ایران واردات داشته است. این رقم در ماه‌های پس از تحریم به زیر 100میلیون یورو رسیده است.
شرکای بزرگ ایران در تجارت با اروپا
بررسی روابط تجاری ایران با کشورهای عضو اتحادیه اروپا نشان می‌دهد در سال 2012 ایتالیا با تبادل تجاری 3/65 میلیارد یورو به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری ایران در این سال بوده است گرچه مبادلات تجاری ایتالیا و ایران در این سال با کاهش 49درصدی نسبت به سال قبل از آن مواجه شده است. ایتالیا در سال2012 بیش از 1/4 میلیارد یورو کالا به ایران صادر و 2/2میلیارد یورو کالا از ایران وارد کرده است. در این سال صادرات ایتالیا به ایران با کاهش 24درصدی و واردات این کشور از ایران نیز با کاهش 58درصدی نسبت به سال 2011مواجه بوده است. آلمان دومین شریک تجاری ایران در بین اعضای اتحادیه اروپا در سال 2012 میلادی بوده است. در این سال مبادلات آلمان با ایران 2/8 میلیارد یورو اعلام شده که با کاهش 25درصدی نسبت به سال2011 مواجه شده است. صادرات آلمان به ایران در سال 2012 با کاهش بیش از 18درصدی به 2/5میلیارد یورو و واردات این کشور از ایران نیز با 56درصد کاهش به 313میلیون‌یورو رسیده است.
الزامات تازه مبادلات تجاری با اتحادیه اروپا
با توافق اخیر ژنو، لغو برخی تحریم‌ها، ایجاد گشایش در مبادلات تجاری و افزایش تراکنش‌های مالی ایران و اتحادیه اروپا، به‌نظر می‌رسد چشم‌انداز روشن‌تری پیش روی تجارت دوطرف طی 6ماه آینده قرار خواهد داشت. با وجود این، شرکای ایرانی اتحادیه اروپا باید با دیدی روشن و آینده‌نگر نسبت به انتخاب شرکای تجاری خود اقدام کرده و ارزیابی مناسبی در انتخاب گزینه‌های جایگزین این اتحادیه برای مبادلات تجاری با ایران (مانندچین، هند و روسیه) داشته باشند. با آغاز فصلی نو در تجارت خارجی کشورمان باید تجار و بازرگانان ایرانی برنامه‌ریزی لازم برای اخذ یا اعطای امتیازات اقتصادی و تجاری با کشورهای عضو اتحادیه اروپا انجام دهند. به‌رغم وابستگی اتحادیه اروپا به نفت به دلیل تلاش‌های اخیر این کشورها برای جایگزینی نفت ایران از سوی دیگر و بررسی فعالان تجاری کشورمان برای جایگزینی واردات کالا از کشورهای اروپایی با کشورهایی مانند چین، به‌نظر می‌رسد توسعه بیشتر و ترمیم مجدد روابط تجاری ایران با اتحادیه اروپا دشوار و زمانبر خواهد بود. با وجود این نشانه‌های روشن از تغییر رفتار تجاری اتحادیه اروپا بیانگر آن است که کشورهای اروپایی متاثر از مشکلات اقتصادی خود، رضایت چندانی ازفضای سنگین تجاری ناشی از اعمال تحریم‌ها در روابط و مناسبات با ایران ندارند و با تغییر و تحول احتمالی در فضای روابط دوطرف، این کشورها سریعا آماده تغییر فضا و شرایط برای تبادل امتیازات و افزایش سطح همکاری‌های خود با ایران هستند. با وجود این به‌نظر می‌رسد توسعه روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا مشروط به آن است که در مدت زمان 6ماهه تعیین شده برای لغو برخی تحریم‌ها مردان اقتصادی دولت تدبیر و امید با اتخاذ سیاست‌های مناسب و سنجیده و فعالان بخش خصوصی با رایزنی و بهره‌برداری حداکثری از فرصت‌های ایجاد شده به دنبال توسعه روابط اقتصادی و بازرگانی با همه کشورهای دنیا به‌ویژه کشورهای عضو اتحادیه اروپا با تکیه بر توانمندی‌های تجاری کشورمان باشند تا شاهد شکل‌گیری بازی برد- برد در مناسبات آتی تجاری کشورمان و رونق روزافزون تجارت خارجی باشیم.
محمدحسین برخوردار
عضو اتاق بازرگانی ایران و رئیس مجمع عالی واردات
