تنش‌ها و ناآرامی‌های ترکیه طی یک سال گذشته باعث شده بود که تمام نگاه‌ها به این رای‌گیری جلب شود و حساسیت ویژه آن حتی اعتراض‌های مختلفی را درباره تقلب در انتخابات به همراه داشت. اردوغان اما از پیروزی در این انتخابات نهایت استفاده را با توجه به نزدیکی انتخابات ریاست‌جمهوری کرده و برای رقبا خط و نشان‌های خود را کشیده است.در این‌باره با سیامک کاکایی، کارشناس مسائل ترکیه گفتوگو کرده‌ایم.
- عدالت و توسعه در ماه‌های گذشته روزهای سختی را پشت سر گذاشت اما این حزب توانست آرای خود را حتی نسبت به انتخابات محلی گذشته بالاتر ببرد. چه مسائلی هنوز اردوغان و حزبش را محبوب نگه‌داشته است؟
ترکیب آرا و به‌دست آوردن حدود ۴۵ درصد آرا نشان می‌دهد که حزب عدالت و توسعه همچنان از پایگاه قوی اجتماعی در ترکیه برخوردار است. این انتخابات که اردوغان از پیروزی در آن به‌عنوان رأی اعتماد مردم به‌خودش یاد کرده در‌واقع آزمون دشواری برای نخست‌وزیر ترکیه بود. در حداقل ۹ماه گذشته اردوغان و عدالت و توسعه درگیر یک بحران عمیق سیاسی و اجتماعی شده بودند و به همین‌خاطر حزب حاکم در وضعیت سختی به سر می‌برد. همین مسئله باعث شد تا اردوغان به‌عنوان شخصیت کاریزماتیک عدالت و توسعه، خودش شخصا به شهرهای مختلف ترکیه برود و برای به‌دست آوردن آرا تلاش کند. در‌واقع اردوغان به‌صورت جدی تلاش کرد تا از جایگاه خود در میان طبقه متوسط برای پیروزی و پیشبرد برنامه‌های حزب کاملا استفاده کند. از سوی دیگر به‌نظر می‌رسد که در میان فعالان اقتصادی مانند صاحبان صنایع این نگرانی پیش آمده بود که ناآرامی‌‌ها و تنش‌سیاسی در این کشور بی‌ثباتی اقتصادی را رقم بزند و تجربه تلخ گذشته برای آنها تکرار شود. آنها نگران بودند که در نبود حزب عدالت و توسعه جامعه دچار یک بی‌ثباتی و تنش گسترده شود.
- بیشترین حامیان عدالت و توسعه را کدام بخش جامعه این کشور تشکیل می‌دهند؟ مخالفان چرا با وجود استفاده از همه ابزارهایی که در دست داشتند موفقیت چندانی نداشتند؟
طبقه میانی یا متوسط جامعه ترکیه را می‌توان بیشترین حامیان حزب عدالت و توسعه و اردوغان توصیف کرد. در‌واقع طبقات متوسط، سنتی و مذهبی ترکیه همچنان با وجود مسائل پیش‌آمده متعهد به حمایت از عدالت و توسعه هستند و اردوغان برای آنها شخصیتی کاریزماتیک به‌حساب می‌آید.
در پیروزی حزب عدالت و توسعه اما عوامل متعدد دیگری مانند وضعیت اقتصادی و ضعف مخالفان نقش داشت. عدالت و توسعه در سال‌های گذشته توانسته برای مردم این کشور بهبود وضعیت اقتصادی را به ارمغان آورد. در مقابل اما احزاب رقیب تنها روی مشکلات حزب حاکم تمرکز کرده بودند و به سمت انتقاد و هجوم تبلیغاتی پیش رفتند. در‌واقع آنها در این موج از ارائه برنامه‌ای مدون و چشم‌اندازی روشن در صحنه سیاست و اقتصاد بازماندند.این مسئله در‌واقع نقطه ضعف احزاب رقیب در مقابل نقش کاریزماتیک اردوغان بود. واقعیت این است که مخالفان، شخصیتی کاریزماتیک مانند اردوغان هم برای معرفی نداشتند و درحالی‌که نخست‌وزیر ترکیه یک‌تنه به همه‌جا برای جمع‌آوری آرای مردم قبل از انتخابات سر زد آنها دست‌شان تقریبا خالی بود و توان و قابلیت مشابه لازم را نداشتند.
- اما حزب مخالف جمهوری خلق هم توانسته نسبت به انتخابات گذشته آرای خود را افزایش دهد. با توجه به حرف‌های اردوغان پس از پیروزی، اوضاع در این کشور چطور پیش خواهد رفت؟
نخست‌وزیر ترکیه پس از مشخص‌شدن نتایج، سخنان تندی علیه مخالفانش داشت؛ گویی که از یک کارزار و میدان جنگ، پیروز بیرون آمده است. اردوغان اعلام کرد که مخالفان را از مخفیگاه‌های خود بیرون خواهد کشید و گفت رقبا طعم سیلی عثمانی‌وار ما را چشیده‌اند. این نوع حرف‌زدن نشان می‌دهد که اردوغان چطور می‌خواهد با مخالفان خود برخورد کند و چگونه آنها را می‌بیند. در‌واقع اردوغان مخالفانش را نه از منظر یک رقیب بلکه از دید کسانی که قصد ویران‌کردن حزب عدالت و توسعه را داشته‌اند می‌بیند. فضای ترکیه به همین‌خاطر احتمالا در آینده همچنان ملتهب باقی خواهد ماند چون احزاب رقیب از نگاه خود با این روند دست برنخواهند داشت و به‌دنبال آن خواهند بود که در انتخابات پارلمانی جایگاه و قدرت خود را افزایش دهند.رهبر حزب جمهوری خلق که توانست آرای حزبش را نسبت به دوره قبل افزایش دهد به همین‌خاطر گفته بود که این حزب با افزایش توان خود قدرت سیاسی را در ترکیه به‌دست خواهد گرفت.
- افزایش فشار و سرکوب مخالفان آنطور که اردوغان حداقل در حرف‌هایش درباره آن خط و نشان کشیده، اوضاع و تنش‌ها را در این کشور بیشتر نخواهد کرد؟
این نوع حرف‌زدن از دید منتقدان حقوقی می‌تواند ضربه به دمکراسی در ترکیه باشد. حتی برخی تحلیل کرده‌اند که اردوغان تصور می‌کند دمکراسی فقط انتخابات است، درحالی‌که تاب شنیدن دیدگاه‌های مخالف خودش را ندارد. به‌نظر می‌رسد اگر اردوغان بخواهد چنین مکانیسم و رویکرد سختی را پس از این پیروزی در پیش بگیرد به زیان حزب عدالت و توسعه تمام خواهد شد. این لحن‌ها در وضعیت کنونی شاید بتواند به اردوغان هیبتی درنظر جامعه توده‌وار بدهد اما در بین بخش تحصیلکرده ترکیه قابل پذیرش نیست. رویکرد تند و برخورد با مخالفان می‌تواند تنش‌ها را افزایش دهد و حتی باعث برگشت بخشی از آرای جامعه از حزب عدالت و توسعه در انتخابات حساس پارلمانی شود.
اردوغان اگر بخواهد همچنان با مخالفان با این روند سخن بگوید باید منتظر فروریختن بخشی از پایه‌های حزب خود هم باشد؛ هر چند برخی می‌گویند که این ماجراها بخشی از یک جدل لفظی است چون اردوغان به‌خاطر کشمکش‌های مختلف در ماه‌های گذشته از یک عصبانیت بالای سیاسی برخوردار بود.
- در چند‌ماه گذشته مخالفان هر کارتی داشتند برای مقابله با اردوغان و حزب عدالت و توسعه رو کردند. در وضعیت فعلی آنها چه برنامه‌ای در پیش خواهند گرفت و برنامه‌شان برای انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی چه خواهد بود؟
بررسی جامعه‌شناسیک و سیر تحولات سیاست و حکومت در ترکیه تاکنون نشان داده شخصیت‌هایی که در گذارهای زمانی دارای برنامه‌های خاص اقتصادی و سیاسی بوده‌اند در تاریخ این کشور ماندگار شده‌اند. هر چند قدرت در ترکیه میان شخصیت‌‌های مختلف دسته شده اما برخی از این افراد بوده‌اند که نقش یک معمار را داشته و در بدنه این کشور شناخته شده‌اند. اردوغان دست کمی از افراد اینچنینی ندارد. حزب عدالت و توسعه قائم به اردوغان است. این دیدگاه هم وجود دارد که سختگیری‌های اردوغان در آینده می‌تواند باعث تحرک بیشتر اجتماعی در ترکیه شود. در یک سال اخیر هم، لحن‌‌های دستوری و مانند نظامیان می‌تواند باعث نارضایتی بیشتر شود. این روند در بدنه اجتماعی که در حال رشد است می‌تواند به ضرر حزب‌عدالت و توسعه باشد. احزاب رقیب هم موقعیت‌شان نسبت به انتخابات گذشته بهتر شده و در‌واقع مهم‌ترین استراتژی برای آنها از اکثریت انداختن حزب عدالت و توسعه خواهد بود. این انتخابات هم ممکن است منتهی به ایجاد فرمولی جدید برای احزاب مخالف شود. حزب جمهوری خلق به همراه احزاب مخالف دیگر در تلاش برای بازیابی توان حزبی خود هستند. احزاب رقیب هم حالا امیدوارتر شده‌اند که در انتخابات پارلمانی بتوانند جلودار حزب عدالت و توسعه باشند.
- اگر مشکلات اقتصادی ترکیه افزایش پیدا کند باید به همان میزان انتظار پایین آمدن آرای حزب عدالت و توسعه را در انتخابات پارلمانی داشت؟
این مسئله درستی است؛ یکی از دلایل عمده شکست احزاب و سقوط دولت‌های ائتلافی ترکیه مشکلات اقتصادی بوده است. اقتصاد در ترکیه یک محور و شاخص عمده است که زیربنایی در تثبیت اوضاع سیاسی به‌حساب می‌آید. یکی از نگرانی‌ها در انتخابات اخیر این بود که رفتن حزب عدالت و توسعه و شکست اردوغان موجب بی‌ثباتی اقتصادی شود؛ یعنی در‌واقع بی‌ثباتی اقتصادی هم یک عامل برای پیروزی عدالت و توسعه بوده است. اگر روند ترکیه به سمت کشمکش و تنش پیش‌برود باید انتظار تضعیف موقعیت حزب عدالت و توسعه را داشت. اگر اردوغان بخواهد روش سختگیرانه را ادامه دهد می‌تواند منجر به تنش‌های بیشتر شود که به ضرر حزب عدالت و توسعه خواهد بود. اردوغان و حزب عدالت و توسعه در‌واقع باید از بحران‌آفرینی دست بکشند و درصدد نظم و آرامش بیشتر اجتماعی باشند.
- پیروزی در انتخابات محلی به‌نظرتان یک چراغ سبز و پشتوانه برای اردوغان خواهد بود که تبدیل به نخستین رئیس‌جمهور ترکیه شود که با رأی مستقیم مردم این کشور انتخاب می‌شود؟
اردوغان اکنون در مرحله‌ای حساس برای انتخاب روش و مشی سیاسی خود قرار دارد که آزمون دیگری برای او به‌حساب می‌آید. باید دید که او باتوجه به پایگاه اجتماعی‌ای که دارد خود را نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری می‌کند یا نه؟ احتمال این مسئله زیاد است چون او از حمایت کافی برخوردار است. اما من معتقدم باید دیدگاه دیگری را هم درنظر گرفت که روی آن هم می‌توان به‌عنوان فرضیه‌ای دیگر تمرکز کرد. با توجه به شخصیت اردوغان این احتمال هم وجود دارد که او در بطن جامعه ترکیه صرفا خود را شخصی قدرت‌طلب جلوه ندهد و با این نگاه و همراه با استفاده از مواضعی مانند حفظ منافع کشور و حزب، فکر رسیدن به ریاست‌جمهوری را کنار بگذارد. ممکن است او با باقی گذاشتن عبدالله گل در مقام ریاست‌جمهوری، اندیشه احیای حزب عدالت و توسعه را پیگیری کند. با توجه به اقدام‌هایی که اردوغان در گذشته برای تغییرات قوانین مختلف انجام داده این مسئله هم مطرح شده که ممکن است او قوانین را تغییر دهد تا بتواند برای دوره دیگری در مقام نخست‌وزیری باقی بماند. اگر اردوغان بخواهد وارد عرصه انتخابات ریاست‌جمهوری شود باید این احتمال قوی را درنظر گرفت که او درصدد تغییر جایگاه ریاست‌جمهوری است؛ یعنی تغییراتی در قوانین انجام دهد که اختیارات رئیس‌جمهور را افزایش دهد.
- ۴ماه بیشتر به انتخابات ریاست‌جمهوری ترکیه باقی نمانده است. با توجه به فرضیه‌هایی که مطرح کردید و با توجه به گزارش‌هایی که منتشر شده جابه‌جایی اردوغان از نخست‌وزیری به ریاست‌جمهوری چه تغییراتی را می‌تواند در صحنه سیاسی ترکیه ایجاد کند؟
انتخابات ریاست‌جمهوری یک نقطه‌عطف در فضای سیاسی ترکیه است چون برای نخستین بار است که این انتخابات با رأی مستقیم مردم برگزار می‌شود و آخرین بار هم هست که اردوغان توانسته در پست نخست‌وزیری باشد. اردوغان با توجه به تیپ سیاسی‌ای که دارد می‌خواهد باز هم در قدرت باقی بماند؛ یعنی می‌تواند با رسیدن به ریاست‌جمهوری ۵ سال دیگر در قدرت باشد که قابل تمدید هم خواهد بود. اما باید درنظر داشت کسی که رئیس‌جمهور می‌شود براساس قوانین ترکیه نمی‌تواند دیگر حزبی باشد و باید از عضویت در احزاب استعفا کند که به‌معنای کناررفتن اردوغان از رهبری حزب عدالت و توسعه خواهد بود. این مسئله مستلزم این است که عدالت و توسعه یک کادرسازی قوی انجام داده باشد. براین اساس احتمالا اختیارات رئیس‌جمهور تغییر خواهد کرد و براساس تیپولوژی اردوغان نگرش عثمانی‌گرایی جلوه بیشتری خواهد داشت. سخنان آتشین اردوغان پس از انتخابات شهرداری‌ها نشان داد که این رای‌گیری برای او و حزبش بسیار مهم بوده و نشان داد که در این فاصله اندک اردوغان اگر بخواهد برای ریاست‌جمهوری اقدام کند فرصت مناسبی دارد.
- اردوغان چقدر از این رای‌گیری می‌تواند برای پیشبرد برنامه‌های خود استفاده کند؟
نقش اردوغان در این پیروزی قابل چشم‌پوشی نیست و اتفاقا سفرهای متعدد او برای تبلیغات انتخاباتی نشان داد که حزب عدالت و توسعه همچنان قائم به یک شخص است. این حزب برنامه‌ای حداقل برای ۱۰سال آینده برای باقی‌ماندن در قدرت ارائه کرده و استراتژی ۲۰۲۳ اردوغان به‌معنای تلاش برای باقی‌ماندن در قدرت است. یکی از استراتژی‌های اردوغان در این مسیر پیروزی در همین انتخابات شهرداری‌ها بود. هر چند این انتخابات محلی بوده و مکانیسم‌های خاص خودش مانند عشیره‌گرایی و گروه‌گرایی را داشت اما برای اردوغان و حزبش تنها یک انتخابات کوچک نبود. اگر عدالت و توسعه رای‌هایش کم می‌شد مجال و فرصتی برای رقبا به‌وجود می‌آورد که می‌توانستند از آن علیه اردوغان استفاده کنند، به‌ویژه که در چند‌ماه آینده ترکیه انتخابات مهم ریاست‌جمهوری را در پیش دارد و بعد از آن هم انتخابات پارلمانی باید برگزار شود که برای عدالت و توسعه که داعیه رهبری نوین در ترکیه را دارد بسیار مهم و حساس است. این انتخابات از طرف اردوغان از منظر ملی دیده شد و تلاش کرد تا با استفاده از آن جایگاه حزب و نقش کاریزماتیک خود را مستحکم کند. هر چند باز هم این انتخابات نمی‌تواند همه‌‌چیز را درباره انتخابات پارلمانی نشان دهد و تحولات اجتماعی و سیاسی تا برگزاری این انتخابات مهم می‌تواند اوضاع را تغییر دهد.
