ساکنان محله قلهک و خیابان دولت، سال‌های سال است که با این باغ و رویدادهای آن مانوس هستند.
چند سالی است که با پیگیری برخی جریان‌های رسانه‌ای موضوع بازپس‌گیری این باغ، جدی‌تر شده و پس از فعالیت‌های گسترده چند نماینده مجلس بالاخره طرح دو فوریتی الزام دولت به اقدام در تعیین وضعیت و تبدیل باغ قلهک به پارک استعمارشناسی و استعمارستیزی 27خردادماه با 20 امضاء تقدیم هیأت رییسه شد اما در عین ناباوری وبرخلاف آیین نامه در دستورکارجلسه علنی قرارنگرفت.
در این گزارش خواهیم کوشید ضمن اشاره به تاریخچه این باغ، فعالیت‌های پارلمانی صورت گرفته در این راستا را برشماریم.
داستان باغ قلهک
شاید در بین مردان و زنان کهنسال قریه قلهک، هنوز هم بتوان افرادی را یافت که خاطرات جنگ جهانی اول و دوم و سال‌های حضور انگلیسی‌ها در این باغ و قریه قلهک را به خاطر آورند. اما داستان این باغ و حضور انگلیسی‌ها در آن چیست؟
از دیرباز قریه قلهک از شمالی‌ترین و زیباترین قریه‌های تهران بوده و آب و هوای خنک و فرح‌بخش این منطقه، زبانزد همه ناظران بوده است. در سال 1251 قمری که «سرجان کمپبل» وزیر مختار انگلیس در ایران بود، محمدشاه این باغ را که جزو «تیول» شاهی بوده، به دولت انگلستان اجاره داد و سفارت انگلیس ییلاق خود را در قلهک بنا کرد.
پس از چندی، شاه از درآمد اجاره آن نیز صرف‌نظر نمود و این محل را تلویحاً به طور رایگان در اختیار هیأت سیاسی انگلیس نهاد. مال‌الاجاره این محل در آن زمان ماهی 30 تومان یا 15 لیره بیشتر نبود، ولی این مرحمت شاهانه اعتبار فراوانی برای وزیر مختار انگلستان به ارمغان آورد و باعث افزایش شخصیت و اعتبار او در بین دیگر عوامل کشورهای خارجی در ایران شد.
این وضع بدین منوال ادامه داشت تا آنکه سال‌ها بعد، با لغو حق کاپیتولاسیون، امتیازات ویژه انگلیسی‌ها از بین رفت و دست آنان از قریه قلهک کوتاه شد. اما سایه شوم استعمار بر این باغ زیبا باقی ماند.
انگلیسی‌ها از گذشته با استقرار در رزیدانس (اقامتگاه تابستانی)قلهک در ماه‌های گرم سال، برخی امور سفارتخانه خود را نیز در این محل انجام می‌دهند. این باغ و محفل‌ها و تصمیمات گرفته شده در آن، تأثیرات فراوان بر تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران داشته است.
باغ قلهک و انقلاب مشروطه
در دوره انقلاب مشروطه و درپی به توپ بستن مجلس توسط «لیاخوف» روسی، از آنجا که دولت انگلیس مخالف سیاست‌های روسیه در ایران بود، به آزادی‌خواهانی که از مجلس جان سالم به در بردند، مثل دهخدا، تقی‌زاد و معاضدالملک پناه داد.
همچنین به نظر مرحوم بهبهانی، شمار زیادی از روحانیون و بازاریان و مردم دیگر در باغ قلهک بست نشسته و درخواست کردند تا سفیر انگلیس به آنها امان دهد و در حمایت از آنان و تحقق خواسته‌هایشان اقدام کند. این جمعیت تعدادشان تا حدود چهارده هزارنفر نیز روایت شده است که عمدتاً اهل بازار بوده و باغ سفارت را پرکردند.
از دیگر ارتباطات این باغ با پیشینه تاریخی ایران، حضور سفیر و عوامل سفارت انگلیس در ماه‌های گرم سال در این باغ سبز و خرم و به رسمیت شناختن حکومت و ولیعهد ایران بود.
دولت ایران در این سال‌های تاریک، قدرت، سلطه‌ای بر دو قریه قلهک و زرگنده نداشت و در باغ دو سفارتخانه، نبض سیاست ایران، البته در فصل تابستان، می‌تپید و هیچ اقدامی در ایران نبود که بدون جلب موافقت و هماهنگی ساکنان این دو محل ییلاقی به سرانجام برسد.
در ضلع شمالی این باغ، موسسه ایران‌شناسی بریتانیا و مرکز فرهنگی و آموزشی بریتانیا واقع است. موسسه ایران‌شناسی بریتانیا در ایام مختلف و به دفعات، با برپایی جلسات گوناگون و نشر مطالب مختلف سعی در بازشناسی ایران و فرهنگ بومی ایرانیان کرده است.
در جنوب این باغ و ضلع شمالی خیابان دولت نیز گورستان باغ قلهک با دربی چوبی و قدیمی و وسعتی چند هزار متری خودنمایی می‌کند. گورستان قدیمی این باغ در بین اهالی محل با نام «گورستان دولت» نیز معروف است.
از سردر گورستان و از روی صلیب‌های نصب شده بر روی قبور و نیز تواریخی که روی سنگ‌ها منقوش شده چنین به نظر می‌رسد که این گورستان صرفاً به اجساد سربازان انگلیسی در ایران، در جریان سال‌های 1914 تا 1918 میلادی - 1293 تا 1297 هـ.ش(جنگ جهانی اول)، همچنین سال‌های 1939 تا 1945 میلادی 1318 تا 1324 هـ.ش(جنگ جهانی دوم) اختصاص دارد.
اما این گورستان، سال‌ها پیش از سال 1293 هـ .ش، در محوطه روبروی کلیسای سفارت انگلیس و در حقیقت نمازخانه سفارت احداث شده و اجساد عده‌ای از انگلیسی‌ها در آن دفن شده‌است.
برخی دیگر از دفن شدگان این گورستان، افسران و نظامیان انگلیسی هستند که در جبهه‌های جنگ با مسلمانان ترک عثمانی، در جریان جنگ اول جهانی کشته شدند و اجساد آنان به گورستان قلهک حمل و در آنجا دفن شده است.
درخواست 62 نماینده
62 نماینده مجلس در نامه‌ای در تاریخ سوم خرداد85 خطاب به غلامعلی حداد عادل در اولین حرکت پارلمانی خواستار آزادسازی باغ قلهک شدند.در این نامه آمده است:طبق اسناد و مدارک موجود باغ قلهک در سال 1278 هجری توسط ناصرالدین شاه قاجار جهت نشیمن ییلاقی به سفارت وقت انگلستان به صورت سکنی واگذار شده است.
این عقد صرفاً حق انتفاع به نحو خاص را افاده می‌کند نه انتقال عین و ملکیت و یا حتی استفاده در غیر مورد اشاره شده در عقد. ضمن آنکه با فوت یکی از متعاقدین آن عقد نیز عملاً باطل شده است. نمایندگان در نامه خود تاکید کرده بودند:در سال 1309 هجری شمسی سفارت دولت انگلستان بر خلاف قوانین موجود تقاضای ثبت محل را می‌کند که این امر طبق ماده 107 قانون ثبت کلاهبرداری بوده که متاسفانه بر اثر تبانی با ماموران وقت ثبت در سال 1313 باغ و عمارت قلهک را با پلاک 2241 به نام دولت انگلستان به ثبت می رساند.
در ادامه این نامه با بیان اینکه در بررسی کارشناسانه پرونده ثبتی پلاک فوق و فعالیت‌های دولت انگلستان در این باغ تخلفاتی نظیر نقض ماده 48 قانون مدنی ماده 5 آئین‌نامه استملاک اتباع بیگانه، نقض مواد 23 و 24 و 57 و 72 آئین‌نامه قانون ثبت و عدم رعایت ترتیبات مقرره در مواد 22 قانون ثبت (در ارتباط با اظهارنامه اعلانات، تحدید و حدود و ...) و 1287 قانون مدنی، مشهود می‌باشد تصریح شده است: شمول ماده 107 قانون ثبت مواد 308، 310، 1288و 1293 و مفهوم ماده 309 قانونی مدنی، عدم شمول ماده 140 قانون مدنی در ارتباط با اسباب تملک و بند الف ماده 31 کنوانسیون وین، تخلف از ماده 41 کنوانسیون وین در ارتباط با موارد استفاده از اماکن ماموریت از دیگر تخلفات می‌باشد.
نمایندگان مجلس تاکید کردند: با عنایت به مراتب فوق و به‌منظور پاسداری از بیت المال مسلمین (تحقق ماده 1 قانون دیوان محاسبات کشور) و براساس اختیارات قانونی در مفهوم ماده 2 و تصریح ماده 6 قانون فوق در خصوص حفظ حقوق بیت‌المال و نیز گزارشات و استنادات موثق و مستدل در ارتباط با باغ قلهک و نیز مستنداً به بند هـ ماده 23 قانون مزبور با توجه به تسامح و غفلت انجام شده که موجب تضییع بیت‌المال مسلمین و خروج دویست هزار متر مربع از اموال دولت جمهوری اسلامی ایران بدون رعایت تشریفات قانونی از عداد دولت شده است، با عنایت به موارد مطروح و با استناد به ماده 25 دیوان محاسبات از رئیس کل محترم آن دیوان درخواست شود که عاجلاً رسیدگی به موضوع تصرف غیرقانونی دولت انگلستان بر باغ قلهک را در دستور کار قرار دهد.
طرح دو فوریتی نمایندگان
پس از نامه فوق، نمایندگان چندین بار در این خصوص تذکراتی را در صحن علنی به مسئولین اجرایی کشور دادند و نهایتاً طرح دو فوریتی الزام دولت به اقدام در تعیین وضعیت و تبدیل باغ قلهک به پارک استعمارشناسی و استعمارستیزی 27خردادماه با 20 امضاء تقدیم هیأت رییسه شد اما در عین ناباوری وبرخلاف آیین نامه در دستورکارجلسه علنی قرارنگرفت.
حمیدرضا حاجی‌بابایی، عضو هیأت رییسه مجلس در این راستا گفت: با توجه به مستندات متقن و غیرقابل انکار موجود در مورد تصرف غیرشرعی و غیرقانونی باغ قلهک توسط دولت انگلستان و مصوبه جلسه مورخ 30/8/85 کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در حضور وزیر امور خارجه و نمایندگان سؤال‌کننده مبنی بر پیگیری باغ قلهک در کمیسیون، بررسی جامع آن در کمیسیون مذکور مطرح شد.
به گفته وی، با استناد به اصل 67 قانون اساسی و سوگند نمایندگان برای دفاع از حقوق ملت و استیفای حقوق ملت و اعاده 200 هزار متر مربع از خاک میهن و مستند به اصل 71 قانون اساسی در ارتباط با اختیار مجلس برای وضع قانون در همه امور و اصل 83 قانون اساسی مبنی بر غیرقابل انتقال بودن بناهای تاریخی که از نفایس ملی می‌باشد و با توجه به اینکه باغ قلهک با شماره 10405 در آثار ملی ثبت شده است این طرح با قید دو فوریت تقدیم مجلس شد.
این عضو هیأت رییسه مجلس شورای اسلامی، با تاکید بر اینکه دولت موظف است ظرف مدت پنج ماه تمهیدات لازم را جهت تبدیل باغ قلهک به پارک استعمارشناسی و استعمارستیزی به عمل آورد، گفت: وزارت امور اقتصادی و دارایی نیز مکلف است تا با هماهنگی سازمان ثبت اسناد و املاک سند باغ قلهک را به نام دولت جمهوری اسلامی ایران صادر نماید و اعتبارات آن را نیز از محل برنامه‌های 30214 و 30263 ذیل ردیف 111420 تامین کند.
تهدید سفیر انگلیس
به دنبال ارائه این طرح ،سفیر انگلیس در تهران، نمایندگان ملت را به بازپس گیری مراکز فرهنگی جمهوری اسلامی در لندن به ویژه باغ منچستر در صورت تغییر وضعیت باغ قلهک تهدید کرد.
جفری آدامز برای نمایندگان ملت، پیام ارسال نموده و آنها را تهدید کرد در صورتی که طرح دو فوریتی الزام دولت به تبدیل باغ قلهک به پارک موزه استعمار شناسی و استکبار ستیزی تصویب شود، دولت انگلستان اقدام متقابل را حق خود می‌داند.
سفیر انگلیس این اقدام متقابل را بازپس گیری مراکز فرهنگی جمهوری اسلامی در لندن بویژه باغ منچستر که به دولت ایران تعلق دارد، عنوان کرده است.
حسین اسلامی عضو کمیسیون اصل نود مجلس هم ، در واکنش به تهدید برخی مقامات انگلیسی در راستای اقدام متقابل در صورت تصویب طرح دو فوریتی الزام دولت به تبدیل باغ قلهک به پارک و موزه استعمارشناسی و استکبارستیزی، در صورت این طرح دو فوریتی، افزود: سفیر انگلیس نمی‌تواند برای نمایندگان ملت خط و نشان بکشد و برای نمایندگان ملت بزرگ ایران پیغام بفرستد که چه کار کنند وچه کار نکنند.
وی افزود: جفری آدامز تصور می کند سفیر بریتانیا در ایران زمان قاجاریه است که این طور برای ما پیغام می‌دهد.
عضو فراکسیون اصولگرایان گفت: بحث باغ قلهک در کمیسیون اصل نود هم پیگیری شده و باید این باغ پس گرفته شود و با توجه به اینکه تملک ایران بر برخی مراکز فرهنگی لندن از جمله باغ منچستر قانونی است آنها نمی توانند دست به اقدام مشابه بزنند.
در همین راستا مخبر کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفت: در خصوص باغ قلهک هیچ خلاء قانونی وجود ندارد که نیاز به قانونگذاری باشد.
جلالی خاطر نشان کرد: به عقیده من به لحاظ تاریخی در خصوص باغ قلهک و اینکه این ملک در اختیار انگلیسی‌ها باشد خدشه جدی وجود دارد و آنچه که واقعیت است بر این مبناست که این باغ به عنوان یک باغ ییلاقی برای مدت زمانی در اختیار انگلیسی‌ها توسط ناصرالدین شاه قرار گرفت.
نماینده مردم تهران هم درباره بازپس گیری باغ قلهک گفت: باید حقوق ملت ایران احقاق و کانون توطئه‌ای که به مرکز فساد و توطئه علیه مصالح نظام و ملت ایران تبدیل شده بسته شود.
الیاس نادران، نماینده تهران با بیان این مطلب اظهار داشت: بر اساس اسنادی که به کمیسیون ارائه شد و مذاکراتی که صورت گرفته است ، دولت انگلیس هیچ حق مالکیتی بر باغ قلهک ندارد و اسناد جعلی است و جعلی بودن آن نیز محرز شده است.
با مطرح شدن موضوع باغ قلهک و مخدوش بودن اسناد مالکیت انگلیسی‌ها بر آن در کمیسیون اصل 90 مجلس شورای اسلامی، رسانه‌های انگلیسی گاردین، بی.بی.سی و دیلی تلگراف واکنش‌های تندی از خود در قبال این موضوع نشان دادند.
