اگر در خانه كتابخانه‌اي داريم بايد شيوه‌هاي صحيح نگهداري، چينش، نظافت يا مرمت كتاب‌ها را بياموزيم. يك كتابخانه مرتب و منظم علاوه بر اينكه شكل ظاهري خانه‌مان را مطلوب‌تر نشان مي‌دهد، مي‌تواند هر لحظه اشتياق ما را براي خواندن كتاب‌ها افزون‌تر سازد.
نظافت باحوصله كتاب‌ها
كتاب‌هاي چيده شده در قفسه‌هاي كتابخانه هر چند وقت يك‌بار نياز به رسيدگي و نظافت دارند. كار گردگيري و نظافت كتابخانه چندان سخت نيست و خيلي راحت و با حوصله انجام مي‌شود. براي اين كار بايد ابتدا سراغ قفسه‌هاي بالايي كتابخانه برويد، كتاب‌هاي آنها را از جايشان خارج كنيد، سطح كتابخانه را با پارچه تميز و كمي نمدار تميز كنيد. بعد همانطور كتاب‌ها را سرجايشان برگردانيد. اگر برايتان مقدور نيست كتاب‌ها را از جايشان خارج كنيد، مي‌توانيد تنها با استفاده از فرچه‌هاي مخصوص گردگيري، روي كتاب‌ها و فضاي خالي قفسه‌ها را نظافت كنيد. براي نظافت كتاب‌هايي كه جلد چرمي يا مشمعي دارند مي‌توانيد از واكس‌ها و كرم‌هاي مخصوص بهره ببريد و آنها را جلا دهيد. پس از آنكه به آنها واكس زديد با يك تكه پارچه، چربي اضافه و باقيمانده روي جلد را بگيريد و آنها را سرجايشان قرار دهيد. با اين روش كتاب‌ها جان دوباره مي‌گيرند و عمر بيشتري مي‌كنند. اگر از دستمال نمدار براي تميز‌كردن جلد كتاب‌ها يا سطح قفسه‌ها استفاده مي‌كنيد، حتما پس از آن از يك تكه دستمال خشك براي رفع رطوبت باقيمانده بهره ببريد.
لطفا آنها را جا بدهيد
بعضي‌ها عادت دارند حداكثر استفاده را از فضاي اندك كتابخانه‌شان داشته باشند. آنها تا كتاب تازه‌اي مي‌خرند به ديگر كتاب‌ها فشار وارد مي‌كنند تا جايي تازه براي دوست تازه‌واردشان دست و پا كنند، غافل از اينكه نبايد كتاب‌هاي موجود در كتابخانه تحت فشار قرار بگيرند. وقتي كتاب‌ها تحت فشار باشند، عواملي همچون رطوبت و گرما مي‌توانند باعث چسبيدن جلد‌ها يا ورقه‌هاي كتاب به همديگر شوند و از عمر مفيد آنها بكاهند. اگر روش درست را درنظر بگيريم براي برداشتن يا بازگرداندن كتاب‌ها از كتابخانه بايد فضاي كافي براي ورود دستمان باقي باشد. همچنين وقتي فاصله مناسب ميان كتاب‌ها وجود داشته باشد و آنها تحت فشار قرار نگيرند فضاي مناسب براي جابه‌جايي هوا ميان كتاب‌ها و قفسه‌ها به‌وجود مي‌آيد و يكي از عوامل از بين‌رفتن كتاب‌ها حذف مي‌شود. اشتباه بزرگ ديگر آن است كه بخواهيد كتاب‌ها را به‌صورت عمودي و روي همديگر قرار دهيد. در اين روش هم باز كتاب‌ها تحت فشار قرار مي‌گيرند و عمرشان كوتاه مي‌شود. همچنين بد نيست كتاب‌ها را چند وقت يك‌بار از جايشان خارج كنيد تا اصطلاحا هوا بخورند و پس از تورق و مطالعه سرجايشان قرار دهيد.
كنترل دما، رطوبت و نور
اگر بخواهيم دشمنان اصلي كتاب‌ها را معرفي كنيم قطعا عوامل رطوبت و گرما در ابتداي فهرست قرار مي‌گيرند. بهتر است كتابخانه‌تان در اتاقي قرار بگيرد كه كمترين ميزان رطوبت را در خانه دارد. رطوبت باعث مي‌شود كه ورقه كتاب‌ها حالت خميري به‌خود بگيرند، جوهر كتاب‌ها پخش و جلد آنها هم به مرور تخريب يا پاره شوند. اگر هم خانه‌تان رطوبت يا گرماي زيادي دارد مي‌توانيد در يا پنجره اتاق را باز بگذاريد تا جريان هوا مانع ايجاد شرايط نامطلوب براي حفاظت از كتاب‌ها شود. شرايط نگهداري استاندارد كتاب‌ها در دماي ۱۷ تا ۲۳ درجه سانتي‌گراد است اما دماي معمول خانه‌ها هم براي كتاب‌ها دردسر جدي ايجاد نمي‌كند، با اين حال هر چه دما كاهش يابد، به همان اندازه مي‌تواند به سالم ماندن كتاب‌ها در مدت زمان طولاني كمك كند. نور طبيعي معمولا آسيب جدي به كتاب‌ها نمي‌زند اما نورهاي مصنوعي مثل چراغ‌هاي مطالعه يا لوستر‌ها به جهت اينكه خودشان منبع توليد حرارت هستند مي‌توانند در دراز مدت براي كتاب‌ها دردسرآفرين باشند. براي همين مي‌توانيد از لامپ‌هاي كم‌مصرف براي اتاق مطالعه يا نزديك كتابخانه‌تان استفاده كنيد.
چاي ريخت، چه كار كنيم؟
گاه پيش مي‌آيد كه هنگام مطالعه كتاب مورد علاقه‌تان دست گل به آب دهيد و چاي يا نوشيدني ديگري را روي ورقه‌هاي آن بريزيد. بعضي‌ها تلاش مي‌كنند تا كتاب را زود‌تر خشك كنند و براي اين كار سراغ شومينه، شوفاژ يا نور آفتاب مي‌روند، غافل از اينكه رطوبت چاي يا ديگر مايعات پس از ناپديد شدن، چروكيدگي و يا تغيير رنگ كاغذ را در پي خواهد داشت. اگر چنين اتفاقي براي كتاب مورد علاقه‌تان افتاد، سرعت عمل به خرج دهيد، بهترين كار اين است كه 2 تكه كاغذ خشك‌كن را زير و روي ورق خيس شده قرار دهيد و رويش اتوي داغ بكشيد. اين كار علاوه بر از بين بردن آثار رطوبت باعث عدم‌چروكيدگي يا پخش‌شدن جوهر خواهد شد. يادتان باشد باقي‌ماندن رطوبت آب كه به ظاهر هيچ رنگي هم ندارد مي‌تواند رنگ اصلي ورقه را تغيير دهد و برگه كتاب را شكننده كند. هنگام استفاده از اتوي داغ هم مراقب باشيد تا كار به آتش گرفتن كتاب نكشد. البته اصل جريان اين است كه نوشيدن چاي يا ديگر مايعات را هنگامي انجام دهيد كه كتابتان بسته شده و در جاي امني است.
چطور امانتداري كنيم؟
امانتداري آن هم در مورد كتاب آنقدر‌ها هم كار راحتي نيست. هر آن ممكن است چيزي روي صفحه‌هاي كتاب بريزد يا ممكن است برگه‌هاي آن پاره شود. اين است كه بايد نكته‌هايي را در خواندن كتاب‌هاي اماني رعايت كنيد: اول اينكه زمان پس دادن كتاب را خوب به‌خاطر بسپاريد. اگر كتابي را از كتابخانه عمومي به امانت مي‌گيريد تاريخ برگشت آن در برگه‌اي روي صفحه آخر آن حك شده است. مي‌توانيد پيش از آنكه شروع به خواندن كتاب كنيد، جلد آن را لاي روزنامه بپيچيد تا با حركت دست‌تان چروك و فرسوده نشود. بهترين جا براي كتاب خواندن پشت ميز تحرير است. كتاب امانتي را خوابيده و سر سفره نخوانيد. بعضي‌ها عادت دارند وقتي از خواندن كتاب دست مي‌كشند، بالاي صفحه را تاي كوچكي بزنند. اين كار به كتاب آسيب مي‌زند و خيلي زود ظاهري كهنه به آن مي‌دهد. براي اين كار مي‌توانيد از خط‌كش، گذاشتن برگه‌اي نازك ميان صفحه‌ها يا پارچه‌هاي تزييني مخصوص استفاده كنيد. آنهايي كه كتابخوان‌هاي حرفه‌اي‌تري هستند دور كتاب را حاشيه‌نويسي مي‌كنند. اما اين كار درخصوص كتاب‌هايي كه امانت مي‌گيريم مجاز نيست.
كار‌شناس مرمت باشيد
اگر مرمت كردن كتاب‌ها را به ۲سطح آماتوري و حرفه‌اي تقسيم كنيم، شما خيلي راحت مي‌توانيد در سطح اول آن مهارت‌هاي مناسب را به‌دست بياوريد و سپس به دنياي حرفه‌اي‌ها وارد شويد. مطمئنا شما هم كتاب‌هايي داريد كه لبه ورقه‌هايشان چروكيده يا جمع شده است. براي رفع چروكي برگه‌هاي كتاب‌هايي كه معمولا پركاربرد بوده‌اند كافي است يك تكه كاغذخشك‌كن از خرازي تهيه كنيد، آن را زير برگ چروكيده كتابتان بگذاريد و روي آن را اتوي داغ بكشيد. گرماي اتو باعث صاف شدن چروكيدگي‌ها مي‌شود اما در اين كار احتياط به خرج دهيد تا كتاب را نسوزانيد. گاهي اوقات هم كتاب‌ها دچار پارگي يا جدا شدن جلد مي‌شوند. بهترين راهكار براي چسباندن جلد يا ورقه‌هاي جدا‌شده، استفاده از چسب مخصوص صحافي است. شما مقدار كمي از اين چسب را مي‌توانيد از صحافي‌ها تهيه كنيد. اگر اينها در دسترس نبود، سراغ چسب شيشه‌اي نواري و چسب مايع برويد. البته در به‌كار بردن چسب مايع كه مواد شيميايي دارد احتياط بيشتري داشته باشيد. پس از چسب‌كاري، كتاب را موقتا تحت فشار قرار دهيد تا ورقه‌ها سرجايشان محكم شوند.
كتاب‌هاي نفيس را دريابيد
معمولا كتاب‌هايي كه عمر و قدمت بالايي دارند، از ارزش بيشتري برخوردارند و عنوان كتاب نفيس را به‌خود مي‌گيرند، به همين دليل شيوه نگهداري نسخ قديمي با ديگر كتاب‌ها كمي متفاوت بوده و با حساسيت بيشتري دنبال مي‌شود. اگر ورقه اين كتاب‌ها دچار پارگي يا خوردگي شد، مي‌توانيد با كمي دقت خودتان آنها را مرمت كنيد. براي اين كار لازم است تا نواركاغذ ابريشمي را تهيه و آن را به چسب مخصوص صحافي آغشته كنيد. نوار را خيلي با احتياط روي قسمت‌هاي خورده شده يا پاره قرار دهيد و بگذاريد تا خشك شود. اگر مي‌خواهيد تأثير اين مرمت بيشتر شود، بخش‌هاي بيشتري از ورقه قديمي را با كاغذ ابريشمي پوشش دهيد و پس از آنكه كار خشك شدن تمام شد، بخش‌هاي اضافه را با استفاده از تيغ كا‌تر جدا كنيد. اين كار به استحكام ورقه‌ها كمك شاياني مي‌كند. همچنين دماي بخش كتاب‌هاي نفيس بايد پايين‌تر از ديگر كتاب‌ها باشد. نكته مهم اينكه كتاب‌هاي قديمي همواره مورد توجه انواع آفت‌ها و حشرات هستند و به مرور دچار خوردگي مي‌شوند. براي همين لازم است تا آنها هر چند وقت يك‌بار مورد آفت‌زدايي قرار بگيرند.
يك عمر با كتاب‌ها
مهشيد برجيان ازجمله كساني است كه عمرش را وقف نگهداري و حفظ كتاب‌ها كرده است. او تحصيلاتش را تا مقطع كار‌شناسي‌ارشد رشته كتابداري دنبال كرده و ۲۲ سالي مي‌شود كه در كتابخانه ملي مشغول به‌كار است. برجيان از همه مي‌خواهد تا در انتخاب كتاب‌ها تك‌بعدي عمل نكنند و مجموعه كاملي از دوستان مهربان را گرد خود و خانواده‌شان جمع كنند. اين طوري مي توانند ميزان اطلاعات‌شان را در زمينه هــاي مختلف بالا ببرند.
چطوري كتاب‌ها را بچينيم؟
بحث چينش درست كتاب‌ها در كتابخانه آنقدر تخصصي است كه يك رشته دانشگاهي به نام كتابداري را به‌خود اختصاص دهد. با اين حال، روش‌هاي مختلفي براي چينش صحيح و استاندارد كتاب‌ها در كتابخانه شخصي‌تان وجود دارد كه مي‌توانيد از آنها بهره ببريد. اصل چينش كتاب‌ها به سليقه و طرز تفكر شما بازمي‌گردد. هر چه بيشتر سليقه به خرج دهيد كتابخانه زيبا‌تر و منظم‌تري در خانه خواهيد داشت.
كتاب‌هايي كه تزييني‌اند
اولين روش چينش كتاب‌ها، درواقع به پروسه انتخاب آنها بازمي‌گردد. در اين روش شما سراغ كتاب‌هايي مي‌رويد كه همه يك شكل و يك رنگند، همه‌شان يك قطع دارند و حتي جنس جلدشان هم يكي است. طبيعتا اين نوع كتابخانه‌ها بيشتر جنبه تزييني دارند و شايد براي رسميت بخشيدن به پذيرايي خانه و جلوه‌دادن به آن به‌كار آيند. صاحبان اين نوع كتابخانه‌ها در واقع به نوعي كلكسيونر يا مجموعه‌دار هستند و جذابيت و همخواني كتاب‌ها برايشان مهم است. آنها ممكن است گروهي از كتاب‌ها را صرفا به اين جهت كه رنگشان قهوه‌اي يا سرمه‌اي است انتخاب كنند. پس در اين روش، محتواي كتاب‌ها در درجه‌هاي بعدي قرار مي‌گيرد.
شماره‌گذاري كتاب‌ها با شما
اما روش‌هاي بهتري هم براي انتخاب نوع چينش كتاب‌ها وجود دارد. شما مي‌توانيد كتاب‌ها را به‌صورت موضوعي در قفسه‌هاي مختلف كتابخانه‌تان جا بدهيد. براي مشخص‌كردن جاي كتاب‌ها هم مي‌توانيد از روش كدگذاري يا شماره‌گذاري استفاده كنيد و مثلا براي كتاب‌هاي تاريخي از سرواژه حرف «ت» بهره ببريد. حالا بايد پشت كتاب‌ها و جايي كه راحت خوانده شود شماره كتاب را بچسبانيد و بعد اطلاعات آن را وارد دفترچه فهرست‌تان كنيد. اين كار باعث مي‌شود كه پيدا كردن كتاب‌ها براساس شماره و حروف تعيين‌شده از سوي خودتان راحت‌تر باشد. اگر دفترچه فهرست كتاب‌ها را براساس موضوع آنها طبقه‌بندي كنيد باز يك قدم ديگر براي راحت‌تر پيدا شدن دوست‌تان برداشته‌ايد. مثلا براي پيدا كردن يك كتاب ادبي راه آسان‌تري را طي خواهيد كرد و نام آن را تنها در فهرست موضوعي كتاب‌هاي ادبي جست‌وجو مي‌كنيد.
از چب به راست بچينيد
روش چينش كتاب‌ها هم مانند اعداد رياضي از چپ به راست است. حالا انتخاب اينكه ابتدا كتاب‌هاي بزرگ‌تر را بچينيد يا كوچك‌تر را، به سليقه شما بازمي‌گردد اما بهتر است كار را با چينش كتاب‌هاي بزرگ‌تر شروع كنيد. كتاب‌هاي هم‌قطع را كنار يكديگر قرار دهيد و سپس سراغ كتاب‌هاي كم‌حجم و كوچك‌تر برويد. اين كار باعث مي‌شود كه كتاب‌هاي كوچك‌تر پشت ديگر كتاب‌ها قرار نگيرند و عنوانشان هم راحت‌تر خوانده شود.
نظر شما