این حمام‌ها خانوادگی است!

ندا حبیب‌اله: در فرهنگ ایرانی و تا پیش از دوره معاصر، حمام فقط جایگاه‌ شست‌وشو نبود، بلکه از آن فراتر، یک مکان ارتباطی برای دیدار مردم و کسب اخبار و پرس و جو از احوال یکدیگر بود.

در حمام بود که مردم، دختران را براي پسران خويش خواستگاري مي‌كردند؛ اگر پسري براي دختر دم بخت‌شان پا پيش گذارده بود، دزدانه، سر تا پايش را برانداز كرده و سلامت جسمش را مي‌سنجيدند؛ حمام عروسي و زايمان مي‌گرفتند و ديگران را به جشن و شادي خويش فرامي‌خواندند؛ خستگي تن را با مشت و مال دلاك و خستگي روح را با درد دل‌هاي دوستانه به در مي‌كردند؛ رگ مي‌زدند و سبك مي‌شدند؛ آب تني مي‌كردند و شادمان مي‌گشتند و خلاصه حمام را در جايگاه يک نهاد اجتماعي پراهميت مي‌نشاندند.اين روح حمام بود، اما جسمش نيز دست كمي از روحش نداشت. نه تنها با كاشي‌كاري‌ها، نقاشي‌ها و آهك بري‌ها و حجاري‌هاي استادانه، نمايشگاهي از هنرهاي گوناگون را پيش چشم مي‌نهاد، بلكه معماري‌اش از گستره و ‍ژرفاي دانشي حكايت مي‌كرد كه آزمون دشوار سده‌ها و هزاره‌ها را از سر گذرانده بود. اين همه زماني بود که حمام به خانه‌هاي مردم راه نيافته بود و فقط معدودي از خانه‌هاي اعيان و اشراف داراي حمام اختصاصي بودند.

با آغاز دوران جديد و پيشرفت تکنولوژي (از جمله لوله کشي آب)، حمام نيز اين فرصت را يافت که به خانه همه مردم راه پيدا کند و اين سرآغازي بود بر انحطاط حمام‌هاي عمومي و تخريب آن‌ها. براي نمونه، در اواخر دوره قاجار، تهران صاحب 182 حمام بود و تقريبا به ازاي هر 1400 نفر از جمعيت 250 هزار نفري شهر، يك حمام وجود داشت، اما حالا از اين تعداد شايد کمتر از 20 تا باقي مانده باشد، غالبا هم به شکل متروک و نيمه ويران! با اين حال در سراسر ايران، حمام‌هايي هستند که به علت نفاست معماري يا علل و اسباب ديگر از گزند تخريب به دور مانده و تبديل به موزه، رستوران، نمايشگاه و از اين قبيل شده‌اند. در صفحه ايران‌گردي اين هفته به سراغ معروف‌ترين حمام‌هاي ايران مي‌رويم که به موزه و نمايشگاه تبديل شده‌اند.

معماري حمام؛ استحمام به شرط نچاييدن!

حمام‌هاي ايراني معماري خاصي دارند که کاملا متناسب با اقليم و فرهنگ اين کشور باستاني است. اگرچه فضاهاي حمام‌ها بسته به محلي که در آن قرار گرفته‌اند، تفاوت‌هايي با هم دارد، اما همه آنها کمابيش بر اساس الگوي واحدي ساخته شده‌اند. در نتيجه، فضاهاي حمام و چگونگي استفاده از آنها را مي‌توان به اين ترتيب شرح داد:

1- بينه: وقتي كسي وارد حمام مي‌شد، از دالاني نسبتا دراز و پيچ در پيچ گذر مي‌كرد تا به بينه برسد. بينه، جاي لختي نشستن بود تا كم كم به هواي گرم و مرطوب عادت كنند و به قول قدما نچايند! آرام كه مي‌گرفتند، لباس‌ها را درمي‌آوردند و راهي گرمخانه مي‌شدند.
2- ميان در: ميان بينه و گرمخانه، فضاي ديگري بود به نام «ميان در». در آن جا، يكي دو سكو براي انداختن لنگ قرار داشت و خلوتي براي ستردن موهاي زايد.راهروي بلندي هم از ميان در منشعب و به آبريزگاه (دستشويي) ختم مي‌شد.
3- گرمخانه: فضاي بعدي، گرمخانه بود؛ جاي سر و تن شستن. خزانه يا خزينه كه به عبارتي آب انبار حمام بود، درگرمخانه قرار داشت. حمام‌ها دو خزانه آب گرم و آب سرد داشتند و در حمام‌هاي بزرگ‌تر، يك خزانه آب ولرم هم به اين دو افزوده مي‌شد. گاه نيز حمام داراي چال حوض (استخر) بود تا وسيله شنا و آب تني مردم برقرار باشد.
4- تون: به كانون آتش حمام «تون» مي‌گفتند. در اينجا آب را در ديگ بزرگي به نام ديگ هفت جوش كه تركيبي از روي، مس، قلع و سرب و چند چيز ديگر بود، مي‌ريختند و زيرش آتش مي‌افروختند. اين ديگ در برابر حرارت زياد، مقاوم بود. همچنين گرما را در خود نگاه مي‌داشت و دير به سردي مي‌گراييد.آتش زير سنگ هفت جوش، دود و دم زيادي را به وجود مي‌آورد كه از آن براي گرم كردن هواي حمام بهره مي‌بردند. دود و آتش را به تونل‌هايي كه زير كف حمام ساخته بودند و «گربه رو» مي‌خواندند، هدايت مي‌كردند و بدين وسيله سنگ كف حمام و در نتيجه هواي حمام گرم مي‌شد. در ساختمان‌هاي امروزي، اين كار را شوفاژ انجام مي‌دهد.

حمام عليقلي‌آقاي اصفهان؛نمونه‌اي كامل از يك گرمابه تاريخي

عليقلي آقا يکي از خواجگان (بزرگان) دربار شاه سليمان صفوي بود که مجموعه شهري بزرگي شامل مسجد، بازار و حمام را در اصفهان بنا کرد. حمام او در سال 1125 هجري قمري ساخته شد و تا سال 1372 شمسي حدود 300 سال داير بود، اما در اين زمان به علت شکايت اهالي محل از دود و دم حمام (که ناشي از سوخت گازوييلي آن بود) تعطيل شد. خوشبختانه مسوولان شهري اصفهان درايت به خرج دادند و به جاي تخريب حمام و ساخت يک مجتمع تجاري- اداري يا يک آپارتمان بزرگ به جاي آن، تصميم گرفتند که حمام را تبديل به موزه مردم شناسي کنند. کار به سازمان بهسازي و نوسازي شهرداري اصفهان سپرده شد و آنها نيز با مرمت اساسي حمام عليقلي‌آقا، آن را حدود 10 سال پيش به عنوان موزه مردم‌شناسي آماده بهره‌برداري کردند.
اين حمام زيبا، داراي دو بخش مردانه و زنانه است و مثل ديگر آثار دوره صفويه از نفاست زيادي برخوردار است و در جاي جاي آن کاشي‌کاري‌ها، آهک‌بري‌ها و نقاشي‌هاي ديواري چشم نوازي ديده مي‌شود. حمام عليقلي آقا کامل‌ترين شکل يک حمام تاريخي را به نمايش مي‌گذارد و فضاهاي مختلف آن به خوبي حفظ شده است. بينه، گرمخانه و چال حوض اين حمام، زيباترين بخش‌هاي آن هستند. اين را هم بيفزاييم که عليقلي آقا برادري داشت به نام خسرو آقا که او نيز در نزديکي ميدان نقش جهان، حمام زيبا و بسيار نفيسي را بنا نهاد،اما اين حمام را که در فهرست آثار ملي ثبت شده بود، در سال 1373 شبانه تخريب کردند تا به جاي آن خيابان بکشند!
نشاني: اصفهان، ميدان شهدا، خيابان جامي، گذر عليقلي آقا

حمام گنجعلي‌خان کرمان؛تبعيض طبقاتي

حمام گنجعلي‌خان را شايد بتوان معروف‌ترين حمام ايران نام داد؛ زيرا نخستين حمام تاريخي بود که به موزه مردم‌شناسي تبديل شد. اين حمام در مجموعه گنجعلي‌خان کرمان قرار دارد که خود يک مجموعه بزرگ شهري شامل ميدان، مسجد، بازار، کاروانسرا، آب انبار، حمام و ضرابخانه است. اين مجموعه در دوره سلطنت شاه عباس صفوي توسط گنجعلي‌خان، حاکم آبادگر و خوشنام کرمان ساخته شد.حمام گنجعلي‌خان در بخش جنوبي ميدان قرار گرفته و سر در آن با نقاشي‌هايي از خسرو و شيرين يا صحنه شكار شاهان تزيين شده است. اينها را هنرمندان عصر قاجار روي تزيينات به مراتب نفيس‌تري از دوران صفوي كشيده‌اند. بر سر در حمام اين عبارت را نوشته‌اند که «کسي نداده نشان در جهان چنين حمام» که به حروف ابجد مي‌شود: 1020، يعني سال اتمام ساخت اين حمام به تاريخ هجري قمري. داخل حمام آنچه بيش از همه به چشم مي‌آيد، تفكيك كامل مشتريان حمام از نظر طبقاتي است كه آنان را در گروه‌هايي چون روحانيان، پيشه‌وران، ملاكان و غيره جاي مي‌داد، اما آن جا كه مشتريان لباس‌ها را از تن به در مي‌آوردند و وارد گرمخانه يا خزينه مي‌شدند، اين تفكيك طبقاتي كمرنگ تر مي‌شد. حمام گنجعلي‌خان سال‌هاست كه به موزه مردم شناسي بدل شده و مجسمه‌هاي مومي آن که مردم را در حال استحمام و مشت و مال يا پوشيدن لباس نشان مي‌دهد، شهرت زيادي دارد. فضاي حمام بسيار بزرگ است و نشان مي‌دهد که در گذشته جمعيت زيادي از آن استفاده مي‌کرده‌اند.
نشاني: کرمان، ميدان گنجعلي‌خان-ساعت بازديد: همه روزه به جز دوشنبه‌ها از ساعت 9 تا 13 و 15 تا 19

حمام قجر قزوين؛ جلوه‌اي از تاريخ اجتماعي

حمام قجر از حمام‌هاي زيباي شهر قزوين است که برخلاف نامش ربطي به سلسله قاجاريه ندارد و بسيار پيش از دوره قاجار؛يعني در زمان حکومت صفويان ساخته شده است. اين حمام به دستور شاه عباس‌صفوي و توسط يکي از سردارانش که از ايل قاجار بود، ساخته شد و به نام آن سردار به حمام قجر معروف شد.حمام مزبور تا دهه‌هاي اخير به مدت بيش از 350 سال داير بود تا اين که در سال‌هاي اخير مورد مرمت قرار گرفت و به عنوان موزه مردم‌شناسي به بهره‌برداري رسيد. تفاوت اين حمام با ساير حمام‌هايي که به موزه مردم‌شناسي تبديل شده‌اند - مثل حمام عليقلي آقا يا گنجعليخان - در اين است که غير از موضوع حمام رفتن، جلوه‌هاي ديگري از تاريخ اجتماعي (قزوين) را در سه بخش اقوام، آداب و رسوم و مشاغل در آن به نمايش گذاشته‌اند. بنابراين حتي صحنه‌هايي از تعزيه‌خواني يا ميوه فروشي يا قالي بافي را مي‌توانيد در اين حمام مشاهده کنيد که البته کمي غريب به نظر مي‌رسد! نشاني: قزوين، خيابان عبيد زاکاني- ساعت بازديد: همه روزه از ساعت 9 تا 19:30 به جز ايام سوگواري.

حمام نواب تهران؛ قتلگاه کريم آبمنگل!

گفتيم که تهران در دوره قاجار داراي 182 حمام بود که اکنون تعداد کمي از آنها باقي مانده‌اند و اکثرا هم تعطيل و در حال احتضار هستند. در اين ميان بخت يار يکي از حمام‌ها بود که نه تنها از ويراني نجات يافت، بلکه به طور اساسي مورد مرمت قرار گرفت. آن حمام، حمام نواب در محله عودلاجان نزديک به بازارچه امام‌زاده يحيي بود.حالا چرا اين حمام نجات يافت؟ چون لوکيشن يکي از به يادماندني‌ترين فيلم‌هاي تاريخ سينماي ايران، يعني فيلم قيصر بود؛ همان جايي که قيصر در آن «کريم آبمنگل» را خلاص کرد! از آن زمان نام حمام نواب بر سر زبان‌ها افتاد و هرچقدر که گذشت و فيلم قيصر نوستالژيک‌‌تر شد، عده بيشتري به ديدار اين حمام راغب شدند.

نقشه‌اي از تهران مربوط به سال 1275 قمري در دست است که در آن حمام قيصر جانمايي شده و اين يعني اين که حمام نام‌برده حداقل 160 سال قدمت دارد.اين حمام تا چند سال پيش هم داير بود تا اين که به دليل کمبود مشتري تعطيل شد. سپس شهرداري آن را از مالکانش خريد و مرمت کرد. البته در حين اين مرمت بخشي از متعلقات حمام مثل کمدهاي سربينه و دوش‌هاي قديمي از ميان رفت و حال و هواي دهه 40 و 50 حمام مخدوش شد. حمام نواب اکنون تبديل به نمايشگاه صنايع دستي شده است؛در حالي که نه فضاي حمام سنخيتي با صنايع دستي دارد و نه کسي براي خريد صنايع دستي به چنين جايي در قلب کوچه پس کوچه‌هاي مرکز تهران مي‌رود. به هرحال ديدن اين حمام طالبان زيادي دارد که شما نيز مي‌توانيد يکي از آنها باشيد.
نشاني: تهران، خيابان 15 خرداد، کوچه امام زاده يحيي، بعد از بازارچه-ساعت بازديد: از حدود ساعت 9 تا

حمام وکيل شيراز؛در اين حمام سر به هوا مي‌شويد!

کريم خان زند که در زمان خود شيراز را در جايگاه بهترين و آبادترين شهرهاي ايران نشاند، مجموعه بزرگي را در اين شهر بنا نهاد که به نام خود او مجموعه وکيل خوانده مي‌شود و شامل مسجد، بازار و حمام است. حمام وکيل که بين حمام‌هاي تاريخي شيراز از همه معروف‌تر است، نمونه کاملي است از پيشرفت معماري حمام در دوره زنديه. اين حمام داراي فضاهايي مثل ورودي، رختکن (بينه)، گرمخانه، خزينه و بخش شاه نشين است که گفته مي‌شود فقط شخص شاه يا شايد ديگر بزرگان از آن استفاده مي‌کرده‌اند. سربينه حمام به شکل هشت ضلعي است و هشت ستون سنگي، سقف گنبدي آن را نگه مي‌دارند.اين سقف به خاطر تصاويري که به شيوه آهک‌بري روي آن نقش بسته، بسيار معروف است و بازديدکنندگان را مجبور مي‌کند که کمي سر به هوا حرکت کنند. معراج پيامبر(ص)، شمايل حضرت علي(ع) و ذوالفقارش، به چاه انداختن حضرت يوسف(ع)، ديدار شيرين و فرهاد و ديدار بيژن ومنيژه برخي از صحنه‌هايي است که بر سقف رختکن نقش بسته است. حمام وکيل در ساليان اخير به رستوران تبديل شد،اما چون اين کاربري در شأن چنين حمامي نبود و در عين حال نيز آسيب‌هايي به ساختمان حمام وارد شد، تصميم گرفته شد که يک موزه مردم‌شناسي در آن برپا شود. در اين موزه مي‌توانيد با فرهنگ و آداب و رسوم مردم منطقه فارس به ويژه شيرازي‌ها آشنا شويد.
نشاني: بلوار کريم خان زند، خيابان آيت الله طالقاني- ساعت بازديد:8 تا 20

حمام شاه مشهد؛400 سال قدمت

مشهد از دوران گذشته داراي حمام‌هاي زيادي بود، زيرا غير از اهالي شهر، زائران و مجاوران حرم امام رضا(ع) نيز نيازمند استحمام بودند. بنابراين، تراکم حمام‌ها در اطراف حرم از هرجايي بيشتر بود. متاسفانه اکثر اين حمام‌ها در 50 سال گذشته و خصوصا در جريان تخريب بزرگ محدوده اطراف حرم در سال 1354 از ميان رفتند. در اين ميان يک حمام جان سالم به‌در برد: حمام مهدي قلي بيک، معروف به حمام شاه. حمام توسط مهدي قلي بيک، ميرآخور شاه عباس اول ساخته شده و حول و حوش 400 سال قدمت دارد. گفته مي‌شود که حمام شاه تا سال 1356 داير بوده و در همين سال نيز در فهرست آثار ملي ايران ثبت شده است. بنابراين شايد بتوان گفت مردم به مدت حداقل 350 سال در اين حمام سر و تن مي‌شسته‌اند. همچنين لايه‌هاي مختلف ومتعددي از تزيينات دوره‌هاي صفويه تا قاجاريه بر ديواره‌هاي حمام ديده شده است. حمام شاه که سابقا در بازار بزرگ مشهد و جنب مسجد شاه يا مسجد هفتاد و دو تن قرار داشت، ساليان سال متروک و بدون‌استفاده بود تا اين که به علت گسترش آستان امام رضا(ع) که در جريان آن بخش بزرگي از بازار تاريخي مشهد نيز تخريب شد، در محدوده حرم قرار گرفت و در سال 1385 پس از مرمت توسط آستان قدس رضوي به موزه مردم شناسي تبديل شد. در اين موزه به طور عمده اسباب و لوازم زندگي روزمره مردم در دوره‌هاي گذشته را در معرض نمايش قرار داده‌اند.

نشاني: مشهد، آستان قدس رضوي، ضلع غربي صحن جامع رضوي- ساعت بازديد: همه روزه به جز پنج‌شنبه‌ها از 8 تا 12:30 و پنج‌شنبه‌ها 8 تا11:30