گاهی بد نیست بساطی جمع کنیم و به کوه و دشت برویم و روح‌مان را صفا دهیم از معرفت وجود. حساب دنیا ساده است؛ یک نارنج به علاوه یک مشت خاک و نهر آب با درخت و سایهاش می‌شود حاصل آفتاب عالمتاب. برای گذر از این زندگی روزمره عجول، پناه بردن به سایه سار طبیعت فرصت خوبی برای پالایش درونی و ذهنی است. فرقی نمیکند کجا باشد. همین که آبی روان باشد و بیدی سایهاش را بفروشد به زمین و پرندگان نغمه سرایی کنند، کافی است.
لازم نیست جای دوری برویم. در همین تهران خودمان آن‌جا که پایتخت شرقی می‌شود، باغی است که هم صدای پای آب در آن به گوش میرسد هم چهچهه پرندگان خوش الحان و هم دیدنیهایی که برای ساعتی ذهن را از تشویش زندگی ماشینی میرهاند. آدرسش سرراست است: خیابان جانبازان غربی، باغ موزه مینیاتوری جهان.
- هنر ایرانی بر قله میراث جهانی
در ایران کم نیستند بناها و اماکن تاریخی که جذابیت بصری و گردشگری دارند اما در میان آن‌ها 13 بنا بیش از همه اهمیت دارد، تا جایی که در فهرست میراث جهانی، به عنوان شکوه هنر ایرانی یاد میشوند. میراث جهانی نام عهدنامهای است که در سال 1972 میلادی مطابق با 1351 شمسی برای حفظ آثار تاریخی، طبیعی و فرهنگی که اهمیت جهانی دارند، بین کشورهای عضو سازمان ملل متحد به تصویب رسید. در این عهدنامه آمده است که این آثار به همه انسانها تعلق دارد و همگان در حفظ و نگهداری آن¬ها مسئول¬اند. بر پایه این عهدنامه، کشورهای عضو یونسکو میتوانند آثار طبیعی تاریخی فرهنگی کشور خود را نامزد ثبت در میراث جهانی کنند.
زیگورات چغازنبیل، تخت‌جمشید و نقش‌جهان اصفهان (میدان امام) جزو اولین آثار ایرانی بودند که ثبت جهانی شدند. با گذشت سالها، تخت سلیمان در سال 2003، پاسارگاد و ارگ بم در سال 2004، گنبد سلطانیه در سال 2005 و یک سال بعد عمارت بیستون در فهرست میراث جهانی قرار گرفتند. به ترتیب کلیسای ارامنه آذربایجان، نظام آبی و سازههای شوشتر، مجموعه شیخ صفی¬الدین اردبیلی، بازار تبریز، مسجد جامع اصفهان، گنبد کاووس و در آخر 9 باغ ایرانی که مجموعه باغ‌های پاسارگاد، ارم شیراز، فین کاشان، دولت¬آباد یزد، عباس¬آباد بهشهر، پهلوان¬پور مهریز، اکبریه بیرجند و شازده ماهان را شامل می‌شود، در حافظه جهانی ثبت شدند.
- از روزگار رفته حکایت
از در اصلی باغ موزه مینیاتور که وارد باغ میشوید، تابلویی به چشم می‌خورد که شروع حرکت را نشان میدهد. اولین مجموعه بنایی که به چشم می‌خورد ارگ شکوهمند بم است که صد حیف دست طبیعت امانش نداد تا آیندگان بنای جواهرنشان جنوب ایران را با چشم ببینند. ارگ بم با 18 هکتار مساحت بزرگ¬ترین مجموعه خشتی جهان است که تمام مصالح به¬کار رفته در آن خشت خام و چینه بوده است. این ارگ تاریخی از گونه‌های معماری متعددی از جمله دیوار حصار، برج و بارو و دروازههای متعدد، مسجد، بازار، تکیه، کاروانسرا، مدرسه، حمام، زورخانه و محلههای مسکونی با خانههای اعیان¬نشین یا عامه¬نشین، بخش حاکم¬نشین شامل سربازخانه، اصطبل، آسیاب، خانه فرمانده قشون و بخش اقامت حاکم شامل خانه حاکم، عمارت چهارفصل و برج دیدبانی تشکیل شده است. اگرچه درباره تاریخچه شکل گیری این ارگ تاریخی بین دوره‌های اشکانی و حتی قبل از آن در دوره هخامنشی اختلاف نظر وجود دارد اما اغلب بناهای آن که در زمان قبل از زلزله برپا بودند، به دوره تیموری تا قاجار نسبت داده می‌شود. با وجود این، بخشهایی همانند ایوان مسجد جامع با مقیاس متفاوت و عظیم خود دوره‌های بسیار قدیمی‌تر (مانند قرن چهارم هجری در دوره سامانیان تا قرن هفتم هجری در دوره سلجوقیان) را یادآوری می¬کنند. ارگ بم در دوره قاجار خالی از سکنه شده است. بعد از زلزله سال 1382 قسمتهایی از ارگ بم مجددا مرمت شد و در فهرست یونسکو قرار گرفت.
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
درست روبه روی ارگ بم در باغ مینیاتور، تخت‌جمشید بازسازی شده است و حوالی آن هم میراث جاودانه ایرانی؛ پاسارگاد. تخت جمشید که در 57 کیلومتری شمال شرقی شیراز واقع است، توسط داریوش هخامنشی در سال 518 تا 520 قبل از میلاد بنا شد و بقیه کاخهای آن در دوره حکومت پسرش خشایارشا ساخته شد. تخت‌جمشید محل اداری حکومت هخامنشی بود و از قسمتهای مختلف تالار، کاخ، خزانه و آرامگاه تشکیل شده بود. این بنای پارسی در سال 320 پس از میلاد به دست اسکندر مقدونی به آتش کشیده و ویران شد. شکوه ایران در باغ مینیاتور را در همجواری ماکت پاسارگاد میتوان دید و حس کرد. جایی که روزگاری پایتخت امپراتوری هخامنشی بود و محلی برای قدرت¬نمایی ایرانیان. کورش بنیانگذار سلسله هخامنشی پس از پیروزی بر آیستاگ، آخرین پادشاه ماد، پاسارگاد را به عنوان پایتخت برگزید و کاخ¬های زیبا و باشکوهی در آن به یادگار گذاشت. بناهایی از جنس سنگ و خشت که هنوز با گذشت سالها قطب فرهنگی و گردشگری و مایه فخر ایرانیان در جهان است.
- کورش هم این‌جاست
کمی آن سوتر از پاسارگاد، نقش برجسته انسان بالدار با جذبهای تمام عیار، آدم را به سوی خود میکشاند. نقش برجسته انسان بالدار در شمال شرقی آرامگاه کورش بقایای بنایی است که کاخ ورودی یا کاخ دروازه نام دارد و نقش انسان بالداری است که بر جوز سنگی حکاکی شده و کامل‌ترین نقش ماندگار در پاسارگاد است. این نقش دارای لباس بلندی است که تا ساق پای او میرسد و آستینهای کوتاه آن نمونهای از جامه عیلامی را نشان میدهد. در این نقش برجسته دو جفت بال بزرگ روی نیم‌رخ مجسمه با بال‌هایی به روی هم افتاده جلب توجه می‌کند. موهای سر و ریش او کوتاه است و حالتی تابیده دارد و تاج شاخ¬مانندی هم بر فراز سر آن دیده می‌شود. مولانا ابوالکلام آزاد، شاعر، ادیب و مفسر بزرگ قرآن این نقش را ذوالقرنین میداند که او را با کورش کبیر یکی دانسته‌‌اند.
- ما آسمان را نشانه رفته‌ایم
برای تماشای بلندترین برج آجری جهان کافی است به ضلع شرقی باغ مینیاتور بروید تا از این بنای تاریخی که در سده چهارم هجری در شهر گنبد کاووس ساخته شده، بازدید کنید. گنبد قابوس که یکی از عجایب تاریخی شمال ایران محسوب می‌شود، به شیوه معماری رازی و بر فراز تپهای خاکی به ارتفاع 15 متر از سطح زمین ساخته شده است. طراحی این گنبد منحصربه فرد است. بدنه مدور خارجی گنبد دارای 10 ترک است که در اطراف آن و به فاصله مساوی از یکدیگر قرار گرفته‌اند و تا زیر سقف گنبد که ارتفاع آن 18 متر است، ادامه دارد. دو ردیف کتیبه کوفی به صورت کمربندوار روی بدنه، یکی از زیبایی‌های ظاهری آن است که چشم هر بینندهای را خیره می‌کند.
- بازارگردی در شهر اولین‌ها
گشت زدن در باغ مینیاتور، آدم را به اصل و نسب ایرانی‌اش پیوند میدهد. یادت میاندازد که از چه نژاد و فرهنگی هستی و چه اصالتی در پس واژه وطن نهفته است. هر کس که گذرش برای یک بار هم که شده به تبریز بیفتد، محال است بازار تبریز را ندیده با این شهر تاریخی که به شهر اولین‌ها در ایران معروف است، وداع کند. بازار تبریز یکی از عجایب معماری در بازارسازی است. این بازار که یکی از مکانهای مورد علاقه مارکوپولو جهانگرد ایتالیایی است، با مساحتی حدود یک کیلومترمربع، بزرگترین بازار سرپوشیده جهان به شمار میرود. بازار تبریز در مرداد سال ۱۳۸۹ به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. پیش‌تر این بازار به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم شاهرگ اقتصادی ایران به شمار میرفت و البته هنوز به دلیل جاذبه گردشگری سهم بسزایی در درآمدزایی اقتصادی این خطه دارد.
- خیز تا خرقه صوفی به خرابات بریم
از بازار تبریز که آن‌طرف‌تر برویم، به بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی میرسیم. شیخ صفی در 650 هجری قمری در اردبیل متولد شد و در سال 735 درگذشت. بقعه او برجی آرامگاهی است و توسط پسرش صدرالدین موسی ساخته شده و شامل خانقاه، مدرسه و مجل اجتماع مریدان بوده است. زیبایی درخور توجه بقعه، آن را به یکی از مکانهای گردشگری آذربایجان غربی تبدیل کرده است. سطح داخلی آن با نقاشی روی پارچه کرباس تزئین شده و سطح بیرونی¬اش با تکرار کلمه الله با کاشی فیروزه¬ای در متن آجری با خط مَعْقِلی که نوعی خط کوفی زاویه¬دار بوده، مزین است.
از گنبد سلطانیه نمیتوان بی‌تفاوت گذشت. این گنبد بعد از کلیسای جامع مریم مقدس فلورانس و ایاصوفیه استانبول، سومین بنای عظیم تاریخی جهان است که در 39 کیلومتری جنوب شرق زنجان واقع شده است. گنبد سلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان است و از مهمترین بناهای آرامگاهی دوران اسلامی ایران به شمار میرود. گنبد بنا از نوع گنبد دوپوسته پیوسته ساخته شده و هشت مناره بر فراز هشت گوشه آن قرار دارد. تماشای این گنبد را که نمونه معماری قرن هشتم هجری قمری است، در باغ موزه مینیاتور از دست ندهید.
- گر روی پاک و مجرد چو مسیحا به فلک
زیارت کلیسای ارامنه در باغ¬موزه مینیاتور نیز فرصت خوبی است تا دل و دین را متحد کرده و روح خود را قدسی کنیم. مجموعه ماکت‌های کلیسای ارامنه در کنار هم ساخته شده¬اند. اولی مربوط به قره کلیساست که در نزدیکی شرق چالدران قرار دارد و مدفن یکی از قدیسین مسیحیت به نام تادئوس مقدس است. کلیسای دیگری که ماکت آن به معرض نمایش گذاشته شده، کلیسای سنت استپانوس است که در 16 کیلومتری غرب جلفا در روستایی به نام درهشام واقع شده و معماری آن تلفیقی از سبک¬های اورارتو، اشکانی و رومی است. نام این کلیسا از استپانوس شهید اول مسیحیت گرفته شده است. عده‌ای آن را از بناهای اول مسیحیت میدانند و برخی تاریخ بنای آن را به دوره صفویه نسبت میدهند. کلیسای زُرزُر نیز آخرین کلیسای این مجموعه است که بیشتر به نمازخانه شباهت دارد. نمازخانهای به شکل صلیب که در شهرستان بارون چالدران در ساحل رودخانه زنگمار قرار دارد و با تماشایش دل هر بینندهای هوایی می‌شود که بنشیند و دست دعایش را به سوی عرش خدا بالا برد.
- مجلس انس است، غزل خوان و سرود
در جنوبی¬ترین قسمت باغ مینیاتور که بیربط به اصل جغرافیایی آن در جنوب ایران نیست، سازههای آبی شوشتر طراحی شده‌اند. صدای آب روان در دالانهای سازه چنان صفایی به روح میبخشد که دلت میخواهد ساعتها همان‌جا روی زمین بنشینی و خودت را بسپاری به آوای آب. در جایی که هجمه ماشین و صدای آژیر و بوق آرامش را از آدم دزدیده، نشستن در این فضا بسیار دلچسب و ارزشمند است.
مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر که در مسیر «رودخانه گرگر» در خوزستان و در زمان اردشیر بابکان، شاه ساسانی، ساخته شده‌اند، از نظر اعراب یکی از عجایب هفتگانه در جهان شناخته میشوند. این مجموعه از بی‌نظیرترین نمونه‌هایی است که به منظور استفاده بهینه از آب در ادوار کهن مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. در ماکت این سازهها که در باغ مینیاتور نصب شده‌اند نیز ساختمان آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب و سیکا که محلی برای استراحت و تفریح هستند، به¬خوبی نمایش داده شده است. درون این فضا یک حوض هشت‌ضلعی با کانال‌های کوچک به چشم می‌خورد. آب این حوض از طریق یک جوی که از دیواره سیکا خارج می‌شود، تأمین و از طریق دو کانال کوچک به درون رودخانه هدایت می‌شود. در مورد معنای «سیکا» نظرات متفاوتی داده شده است. لغت‌نامه دهخدا سیکا را نوعی مرغابی یا نوعی درخت و قومی از هندوان دارای مذهب وشنو که شعبه‌ای از آیین بودایی است، معرفی می‌کند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان‌شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است. مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر در سال 1388 با شماره 1315 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. دیگر به آخر باغ موزه مینیاتور رسیدهایم. زندگی چون رود در جریان است و ما شناگران این مسیر. یادمان باشد آب را گل نکنیم.
- گردشگاه لیلیپوتی در قلب پایتخت
باغ موزه مینیاتور، نخستین پارک ماکت مینیاتوری ایران است که در مساحت 3 هکتاری ساخته شده و شامل 12 اثر تاریخی کشورمان است که در فهرست یونسکو به ثبت رسیدهاند. سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهر تهران در سال 1391 با چاپ فراخوان، اقدام به شناسایی و تعیین صلاحیت سازندگان ایرانی برای باغ مینیاتوری کرد و سپس کار ساخت ماکت‌های باغ¬موزه مینیاتور به هنرمندان ایرانی واگذار شد. ابعاد اصلی طراحی بوستان باغ مینیاتور از روح هندسی باغ‌های ایرانی در ترکیب با استانداردهای پارک مینیاتوری الهام گرفته شده است و ماکت‌ها در قالب ویژگی‌های شکل طبیعی زمین و نواحی جغرافیایی آثارِ انتخاب شده، با توجه به جهات جغرافیایی بناها در محیط اصلی خود استقرار یافته‌اند. تمامی آثار این باغ که در سال 1392 در زمان مدیریت محمدباقر قالیباف افتتاح شد، در اندازه یک بیست و پنجم اندازه واقعی به نمایش درآمده است.
- باغی به سبک ایرانی
باغ موزه مینیاتور ایران هم باغ است و هم موزه که هر دو به سبک و شیوه اصیل ایرانی طراحی شده‌اند. باغ همیشه نزد ایرانیان از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. در متون مذهبی نیز باغ جایی است که فارغ از پریشان حالی و گم‌گشتگی در زیر سایه درختان آن بیاسایی و روح خود را در جویهای جاری آن جلا دهی. و دقیقا باغ ایرانی چنین تفکری را در پس خود نهفته دارد. باغ ایرانی با تاریخ درخشان خود به عنوان یکی از بهترین الگوهای منظرسازی، محصول تعامل سازنده انسان ایرانی در مواجهه با طبیعت است. چرایی و چگونگی شکل این پدیده، محمل نظرات گوناگونی بوده است. از بین عوامل مختلف شکلگیری باغ ایرانی و هندسه خاص آن، فرضیه الگوی چهارباغ به عنوان یکی از مشهورترین فرضیهها شناخته شده است. اغلب نقلقولها حاکی از این تعریف است که چهارباغ به باغی گفته می‌شود که به وسیله دو محور عمود بر هم به چهار قسمت - با استناد به تعابیر و تفاسیر متعدد از عدد چهار- تقسیم می‌شود؛ محورها در وسط شامل کانال‌های آب بوده و در محل تقاطع محورها، حوض یا کوشکی تعبیه شده است. این تعریف به عنوان ریشه هندسی باغ ایرانی شناخته شده و بیشترین طرفدار را در بین اندیشمندان باغ ایرانی دارد. الگوی چهارباغ در باغ ایرانی چنان مشهور شده است که بسیاری از نویسندگان و محققان فعلی بدون ریشهیابی واژه و بررسی تاریخی، آن را بی‌هیچ تردیدی به عنوان یک اصل پذیرفته‌اند و به عنوان کهن‌الگو بیان میکنند.
باغ مینیاتوری دقیقا بر همین اساس طراحی و ساخته شده است. توجه به اشکال هندسی و ایجاد اشکال مربع، برای ساده نشان دادن اجزای باغ و همچنین محوربندی یا آکس‌‌بندی که از اصول لاینفک باغ ایرانی است، در آن بهخوبی دیده می‌شود. آب که اصلیترین عنصر تشکیل دهنده باغ ایرانی است و مفهوم حیات و زندگی دوباره را در خود دارد، به صورت آبراههایی در باغ مینیاتوری ایران، فضایی آفریده برای ساعتی تامل و در خود فرورفتن. این حس به ویژه در کنار سازههای آبی شوشتر در روح و روان آدمی نفوذ می‌کند. به لحاظ برخورداری از گونه‌های گیاهی نیز اسلوب و الگوی اصلی باغ ایرانی در این باغ‌موزه مشاهده می‌شود. در دو طرف معابر بوستان از گونه‌های لیکوستروم پیوندی و مورد پیوندی استفاده شده که فرم درختی دارد. حدود 70 درصد گیاهان مورد استفاده همیشه سبز و 30 درصد آن‌ها خزان‌پذیر هستند. چنار، ماگنولیای سبز، بلوط خزان‌شونده، میخک هندی ابلق، افرای چینی، مورد پیوندی، گوجه گل، سنجد همیشه¬سبز، یاس هلندی (لیکوستروم پیوندی)، ژینکگو، سدروس و کاج موگو از دیگر گونه‌های گیاهی باغ مینیاتوری است. سیستم آبیاری بوستان نیز الهام گرفته از طرح کهن ایرانیان برای آبیاری زمینهای کشاورزی است. یک مخزن 600 مترمکعبی برای ذخیره آب و یک ایستگاه پمپاژ دور متغیر به منظور صرفه‌جویی در مصرف آب و برق در باغ موزه مینیاتوری تعبیه شده است. باغ موزه یک گالری نیز دارد که برای برگزاری نمایشگاه میراث فرهنگی طراحی شده و این روزها آلبومی از شگفتیهای تاریخی طبیعی ایران زمین را بر دیوار خود دارد.
- نقش عشق و هزار رنگ
باشکوه ترین قسمت باغ موزه مینیاتور، میدان نقش جهان است که با ظرافت و مهارتی تیزبینانه طبق الگوی اصلی شبیه¬سازی شده است. قدمت این میدان که در محل فعلی میدان امام واقع است، به دوره سلجوقی می¬رسد و با انتخاب اصفهان به عنوان پایتخت در دوره صفوی این میدان توسعه مییابد. در سال 1021 هجری قمری شاه عباس دستور داد جمعی از معماران، استادکاران کاشی، خطاطان و نقاشان به سرپرستی استاد علی اکبر اصفهانی این میدان باشکوه و بناهای اطراف آن را بسازند. از عناصر ارزشمند این میدان که در ماکت آن نیز به چشم می‌خورد، میتوان به سر در قیصریه، مسجد شیخ لطف الله، مسجد جامع عباسی و کاخ عالی قاپو اشاره کرد.
این میدان در زمان صفوی محل برگزاری بازی چوگان، مشق واحدهای نظامی و برپایی جشنها و اجرای نمایشها بوده است. زیبایی این میدان بارها از سوی سیاحان اروپایی مثل شارل موریه و آورنیه مورد تمجید قرار گرفته است. میدان امام اصفهان در سال 1358 با شماره 115 به فهرست میراث جهانی اضافه شد.
- منبع: هفته نامه تهران شهر
نظر شما