این تیترها و نظایر آنها، همه روزه تیترهای اول روزنامه‌های کشور را تشکیل می‌دهند اما آیا تا به حال فکر کرده‌اید در سرزمینی که کتاب «یار مهربان» است، چرا هیچ‌وقت اخبار مربوط به آن، تیتر یک نمی‌شود؟!
این نوشته می‌خواهد با نگاهی به صفحات کتاب برخی از روزنامه‌های صبح کشور و نشستن پای حرف‌های خبرنگاران کتاب، وضعیت حضور یار مهربان را در مطبوعات بررسی کند.
-همین جا، پیش از ورود به اصل گزارش، اجازه بدهید با کمال مسرت اعلام کنیم، حساب معرفی و بررسی کتاب در روزنامه همشهری با دیگر روزنامه‌ها جداست.
- چرا؟
- خیلی واضح است، همشهری نه تنها در هفته دو روز صفحه معرفی و بررسی کتاب و مسائل مربوط به نشر کتاب، مترجم، مؤلف، ناشر و ... دارد. هر پنج‌شنبه یک کتاب رایگان هم تقدیم خواننده روزنامه همشهری می‌کند. پس اجازه بدهید در این گزارش سراغ روزنامه همشهری را نگیریم و برویم و ببینیم وضع معرفی و بررسی کتاب در روزنامه‌های دیگر چگونه است.
از «کیهان» که از باسابقه‌ترین روزنامه‌های ایران است بگیرید و بیایید تا به روزنامه «شرق» برسید که این روزها دوباره منتشر می‌شود. با نگاهی اجمالی به صفحات روزنامه‌ها می‌توان وضعیت حضور «کتاب» را به عنوان یک مقوله فرهنگی در آنها ارزیابی کرد. کتاب در روزنامه‌ها جایگاه ویژه‌ای ندارد و اگر دارد، حضور آن بیشتر به خبر و معرفی کتاب محدود می‌شود، در حالی که خیلی بیش از اینها جای کار دارد.
از میان روزنامه‌های صبح تنها روزنامه شرق هر روز صفحهای برای کتاب دارد و باقی روزنامه‌ها هفته‌ای یک و گاهی دو روز صفحهای را به کتاب اختصاص می‌دهند، یا اخبار مختصر مربوط به کتاب، گوشه‌ای از صفحه ادب و هنر آنها را اشغال می‌کند.
«محمد کاموس» خبرنگار ادب و هنر روزنامه «کیهان» درباره رویکرد این روزنامه به کتاب می‌گوید: «ما سعی می‌کنیم رویکردی جدی نسبت به معرفی کتاب داشته باشیم. در روزهای شنبه و سه‌شنبه صفحه داریم که علیرغم این کمبود در هفته، معرفی و نقد کتب منتشرشده و همچنین گفت و گو با ناشران و نویسندگان آثار از برنامه‌های منظم و دوره‌ای سرویس ادب و هنر این روزنامه محسوب می‌شود.»
«کریم باباخانیان» خبرنگار کتاب روزنامه رسالت نیز درباره رویکرد این روزنامه به کتاب می‌گوید: «روند فعالیت بخش فرهنگی روزنامه ما در حوزه کتاب به این صورت است که هر ساله همزمان با برگزاری نمایشگاه کتاب، گزارش، نقد و مصاحبه‌های ویژه کتاب را منتشر می‌کند اما در طول سال در ستون «اقلیم قلم» به معرفی کتاب‌هایی می‌پردازد که توسط ناشران و نویسندگان به روزنامه ارسال می‌شود. ضمن اینکه در ستون «یک کتاب، یک مقاله» هم بخش‌های منتخبی از کتاب‌ها را منتشر می‌کنیم.»
به گفته وی مصاحبه با نویسندگان موفق یا برندگان جوایز کتاب سال نیز از برنامه‌های روزنامه رسالت در حوزه کتاب است. اما با این‌همه روزنامه رسالت روزهای خاصی را به کتاب اختصاص نمی‌دهد. باباخانیان می‌گوید: «صفحه کتاب ما هر از چند گاهی منتشر می‌شود. وقتی تعدادی کتاب جمع می‌شود، یک چهارم صفحه یا نیم صفحه به معرفی آنها اختصاص داده می‌شود.»
اما روزنامه شرق هر روز در صفحه 19 خود به بررسی و معرفی کتاب می‌پردازد که سه بخش ادبیات، اندیشه و کودک و نوجوان را دربر می‌گیرد.
«نیلوفر نیاورانی» مسئول بخش کتاب‌های ادبیات این روزنامه می‌گوید: «ما تلاش می‌کنیم در قالب‌های نقد، معرفی، تکرار، گزارش و مصاحبه به مبحث کتاب بپردازیم. کتاب‌هایی را که به دستمان می‌رسد در اندازه‌های بضاعت و نیروهایی که در اختیار داریم معرفی می‌کنیم. بخش ادبیات کتاب‌های مربوط به همه هنرها را معرفی می‌کند، کتاب های حوزه اندیشه در برخی از روزهای هفته صفحهای را به خود اختصاص می‌دهند و یک روز در هفته هم به کتاب‌های کودک و نوجوان اختصاص داده شده است.»
کتاب چه جایگاهی در مطبوعات دارد؟
برای بررسی وضعیت صفحات کتاب در روزنامه‌ها، هیچ‌کس به اندازه خود خبرنگاران کتاب صاحب صلاحیت نیستند. غلامرضا معصومی، خبرنگار کتاب روزنامه جام جم که پیشنهاد اولیه برگزاری دوره‌های تخصصی روزنامه‌نگاری کتاب را به خانه کتاب داده است، در این باره می‌گوید: «خیلی از روزنامه‌ها اصلاً به بحث کتاب اهمیت نمی‌دهند چون اصلاً معتقد نیستند که باید صفحه مستقلی برای کتاب داشته باشند. بنابراین کتاب زیرمجموعه صفحات فرهنگی می‌شود و گاهی به آن می‌پردازند.»
به گفته وی وضعیت آگهی‌ها در روزنامه‌ها جایی برای مانور بر روی نقد و بررسی یک کتاب نمی‌گذارد؛ ضمن اینکه خبرنگاران حوزه کتاب هم با عوض کردن روزنامه، به سراغ حوزه‌های دیگر می‌روند و روز به روز از تعداد خبرنگاران کتاب کاسته می‌شود.
کاموس نیز وضعیت صفحات کتاب در روزنامه‌های کشور را ضعیف ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «در مملکت ما اگر خبری درباره بنزین یا نان وجود داشته باشد، کل نشریات آن را در صفحه اول خود می‌آورند اما وقتی یک کتاب با هزار زحمت تولید می‌شود، نهایتاً دو سه روزنامه آن را معرفی می‌کنند که بیشتر آنها هم ستون ثابتی برای این کار ندارند.
این درحالی است که با نگاهی به وضعیت بازار نشر می‌توان دید که در هر هفته عناوین زیادی کتاب منتشر می‌شود اما نهایتاً تعداد معدودی کتاب در هر هفته در روزنامه‌های ما معرفی می‌شود.»
باباخانیان هم حضور کتاب را در روزنامه‌ها کمرنگ ارزیابی می‌کند و می‌گوید: «به نظر من بحث کتاب در روزنامه‌ها، گاه لاستیک پنجم یک اتومبیل محسوب می‌شود! به این معنی که اگر آگهی اجازه داد و مطلب دیگری نبود، تازه سر وقت کتاب می‌روند!»
نیاورانی هم می‌گوید: «در برخی از روزنامه‌ها معرفی کتاب تنها به شناسنامه و طرح جلد آن ختم می‌شود و صفحه مستقلی برای کتاب در خیلی از روزنامه‌ها وجود ندارد. کمبود جا هم یکی از مسائلی است که سبب می‌شود صفحهای به کتاب اختصاص داده نشود. وقتی یک روزنامه 16 صفحهای فقط یک صفحه را به کل مقولات مرتبط با ادب و هنر اختصاص می‌دهد، طبیعی است که جایی برای نقد، گزارش و گفت و گوی کتاب باقی نمی‌ماند.»
وی ادامه می‌دهد: «گمان می‌کنم روزنامه شرق به دلیل داشتن صفحات زیاد توانسته است صفحه مستقلی را به کتاب اختصاص دهد و رویکرد ما به کتاب این است که مسائل مربوط به نشر را پیگیری کنیم و جا نمانیم. اما اگر شرق هم یک روزنامه 16 صفحهای بود، جایی برای پرداختن به کتاب به صورت مستقل نداشت.»
دوره‌های تخصصی روزنامه‌نگاری کتاب
اسفندماه 85 مدیرعامل خبرگزاری کتاب به ایبنا اعلام کرد که خانه کتاب آمادگی برگزاری دوره‌های تخصصی روزنامه‌نگاری کتاب را دارد.«سید مهدی جهرمی» در آن خبر اعلام کرده بود که امکانات برپایی این دوره توسط خانه کتاب، تأمین شده و سرفصل‌های آموزشی آن نیز توسط استادان علوم ارتباطات و روزنامه نگاران با تجربه در این حوزه مشخص می‌شود.
در تماسی که برای پیگیری این خبرداشتیم، وی برگزاری این دورهها را منوط به پیگیری خبرنگار پیشنهاد‌دهنده برگزاری این دورهها دانست!
غلامرضا معصومی که پیشنهاد برگزاری این دورهها را در نشست «بایسته‌های خبرگزاری کتاب» ارائه داده بود، درباره پیگیری‌هایی که برای رسیدن به این مقصود انجام داده، می‌گوید: «پس از مشورت با برخی استادان روزنامه‌نگاری به این نتیجه رسیدیم که برگزاری این دورهها عملی نیست. خبر نوشتن برای خبرنگاران حوزه کتاب کار پیش پا افتاده‌ای است و اگر قرار باشد در این دوره تخصصی دوباره از نو شروع کنیم، کار بیهوده‌ای خواهد بود. اگر قرار باشد چنین دوره‌هایی برگزار شود، باید مباحث تخصصی کتاب در آنها تدریس شود که متخصصان خاص خودش را برای تدریس می‌خواهد. مگر ما چند نفر خبرنگار باسابقه حوزه کتاب داریم که تدریس این مباحث را به عهده بگیرند؟»
کاموس در پاسخ به این سؤال که آیا با وجود برگزاری دوره‌های عمومی روزنامه‌نگاری، ضرورتی برای برگزاری دوره‌های تخصصی روزنامه‌نگاری کتاب وجود دارد، می‌گوید: «به نظر من اینکه توسط چه کسانی برگزار بشود، مهم است. اگر اساتید اهل فن تدریس این دورهها را بر عهده داشته باشند که در این کار صاحب سبک و سخن هستند، صد‌درصد به نتیجه هم می‌رسد. اما اگر باری به هر جهت باشد و بدون هدف برگزار شود، به ثمری نمی‌رسد و جدای از اینکه چیزی یاد نمی‌دهد، شاید گمراه‌کننده هم باشد.»
نیاورانی نیز می‌گوید: «به نظر من اگر چنین دوره‌هایی وجود داشته باشد، خیلی خوب است. درست است که آموزش‌های روزنامه‌نگاری کتاب از آموزش‌های عمومی جدا نیست، اما مقوله کتاب جای کار زیادی دارد و اگر به صورت مستقل از روزنامه‌نگاری عمومی هم برای آن دوره‌ای گذاشته شود، خیلی مهم است. با توجه به وضعیت کتابخوانی مملکت ما اگر تعدادی از متخصصان این حوزه گرد هم جمع شوند و برگزاری این دورهها را بر عهده بگیرند و خبرنگاران متخصص کتاب تربیت کنند، به بهبود وضعیت کتابخوانی در کشور کمک می‌کند.»
باباخانیان اما معتقد است مشکل کتاب در مطبوعات ما مشکل خبرنگار این حوزه نیست. او می‌گوید: «قبول دارم که باید دوره ببینند اما همه مشکل این نیست. باید نگاه برخی مدیران مسئول یا سردبیران مطبوعات نسبت به مقوله کتاب عوض شود تا به کتاب هم مثل مسائل اقتصادی، سیاسی و اجتماعی بها بدهند و جایگاهی برای آن در نظر بگیرند.
وقتی یک اتفاق ناهنجار در جامعه رخ می‌دهد همه روزنامه‌ها و رسانه‌ها روی آن زوم می‌کنند و تیتر می‌زنند و پیرامون آن می‌نویسند اما درباره کتاب این طور نیست. این مسئله برمی‌گردد به آن نوع نگاه که باید تغییر کند. اگر مرکزی دوره آموزشی بگذارد، خوب هست اما به صرف انجام این کار، مشکلات حوزه کتاب حل نمی‌شود.»
