مسافرت، به ویژه سفر با هواپیما [چطور از هواپیما زدگی خلاص شویم؟] یا اتومبیل [چطور پشت رل بیدار بمانیم؟] باعث حرکات نامنظم و در نتیجه تغییراتی در سیستم تعادلی گوش داخلی می‌شود [چطور گوش زنگ می‌ز‌ند؟] که فرد را دچار سرگیجه و تهوع می‌کنداصولا بیماری حرکت [مفاهیم: ماشین‌زدگی یا بیماری حرکت چیست؟] با تهوع و استفراغ و تعریق و احساس سرگیجه تعریف می‌شود.
گفت‌وگوی ما با دکتر علی صفوی نائینی، دانشیار گوش و حلق و بینی دانشکده علوم پزشکی دانشگاه شهید بهشتی و رئیس بخش گوش و حلق و بینی بیمارستان مسیح دانشوری، در مورد این بیماری و نحوه پیشگیری از آن قبل و حین مسافرت را بخوانید.
- آقای دکتر، منشأ بیماری حرکت از کجاست؟
- عدم احساس تعادل.
- پس، از چگونگی احساس تعادل در بدن شروع کنیم.
- ببینید، کلا برای اینکه ما احساس تعادل در بدن و درک وضعیتمان روی زمین داشته باشیم، چهار گیرنده در بدنمان فعال است. یکی چشم است که با باز بودن آن تعادل خود را به‌دست می‌آوریم.
حسگر دوم پوست است به طوری‌که گیرنده‌های فشار روی پوست احساس تعادل را به‌وجود می‌آورند. سوم گیرنده حس عمقی در مفاصل و عضلات است، به این ترتیب که اگر ما چشم خود را ببندیم و بازوی خود را تکان دهیم، بدون اینکه ببینیم، می‌توانیم تشخیص دهیم که دستمان در چه جهتی است. چهارم هم گوش داخلی است که مهمترین حسگر است و دو قسمت دارد. یک قسمت از آن تجزیه و تحلیل صدا را بر عهده دارد و قسمت دیگر مربوط به احساس تعادل می‌شود.
- چرا حس تعادل مربوط به گوش داخلی مهمترین حس است؟
- چون در واقع این حس درک وضعیت ما در مقابل حرکات زاویه‌ای و چرخشی و بالا و پایین است. ولی مجموعه این چهار حسگر باعث می‌شود که ما درک موقعیت مناسبی از خودمان در فضا داشته باشیم به این ترتیب که وقتی که هر چهار گیرنده در یک جهت حرکت کنند و پیامهای شبیه هم داشته باشند، شما احساس تعادل می‌کنید.
- پس احساس عدم تعادل در نتیجه پیامهای متناقض است.
- دقیقا، اگر پیام‌ها متناقض باشند، در اینصورت در بعضی از افراد سرگیجه ایجاد می شود که به آن سرگیجه با منشا حرکت، دریازدگی یا هواپیما‌زدگی می‌گوییم.
- این اتفاق فقط حین مسافرت ممکن است بیفتد یا در هر شرایطی فرد ممکن است این عدم تعادل را تجربه کند؟
- مسلما در مسافرت بیشتر این اتفاق می‌افتد، چون فرد در مسافرت در یک وسیله متحرک قرار می‌گیرد، در حالیکه خودش در وضعیت ثابت قرار دارد. بنابراین پیام‌ها توسط حسگرها به‌صورت متناقض دریافت می‌شوند. پیامی‌که حسگرها دریافت می‌کنند، سکون و بی‌حرکتی فرد روی صندلی است در حالیکه وسیله نقلیه ما در حال حرکت است که در نهایت منجر به بیماری حرکت می‌شود.
- می‌توان این حسگرها را با هم همسو کرد؟
- بله، در واقع ما باید سعی بکنیم که این حسگرها را با هم همسو کنیم. یکی از راهها این است که وقتی ما سوار ماشین هستیم، حداقل روی صندلی جلو بنشینیم که دید جلو را داشته باشیم، چون در صندلی عقب شما مسافر صندلی جلو را می‌بینید که ثابت نشسته درحالیکه گوش داخلی پیام حرکت را به مغز ارسال می‌کند. یا حداقل باید سعی شود که کنار پنجره را برای نشستن انتخاب کرد.
- منظورتان این است که دیدن حرکت در پیشگیری از این بیماری موثر است؟
- بله، با دیدن حرکت این بیماری کمتر اتفاق می‌افتد. این در مورد همه وسیله‌های حرکتی صادق است. علاوه بر این همچنین باید سعی کنیم که به دورترین نقطه‌ای که می‌توانیم نگاه کنیم و دید خود را از دید محدود اطرافمان خارج کنیم. در ضمن نباید پشت به جهت حرکت وسیله نقلیه قرار بگیریم و باید هم‌جهت با حرکت باشیم.
- مواد غذایی خاص ممکن است در ایجاد بیماری موثر باشند؟
- بله، نکته بسیار مهم این است که مواد محرک را به هیچ‌وجه استفاده نکنیم. بخصوص قبل از حرکت از خوردن مواد غذایی که تمایلی به آنها نداریم، پرهیز کنیم.
- تلقین و داشتن استرس در طول مسافرت را می‌توان جزو عوامل موثر در بروز بیماری دانست؟
- حتما همینطور است، برای همین ما توصیه می‌کنیم فرد با کسانی که سابقه مشابه این بیماری را دارند، در طول مسیر هم‌صحبت نشود چون این خود یک عامل تحریک‌کننده برای شروع علائم بیماری است.
- شما گفتید که گوش داخلی پیام تحریک را به مغز می‌فرستد، پس در این صورت می‌توانیم در طول مسیر این حسگر را متوقف کنیم تا علائم بیماری متوقف شوند؟
- یکی از عوامل موثر که می‌تواند از این بیماری جلوگیری کند، همین راه است؛ یعنی حسگری که پیام تحریک می‌فرستد یعنی همان گوش داخلی را به حالت رخوت نسبی ببریم و تحریک‌پذیری آن را کم کنیم.
- این رخوت از چه راهی در گوش داخلی ایجاد می‌شود؟
- به وسیله دارو. از این داروها می‌توان به ترکیبات آنتی‌هیستامین و اختصاصا قرص دیمن‌هیدرینات اشاره کرد. به این صورت که مدتی قبل از مسافرت باید از این قرص استفاده کرد. البته چون این بیماری برای کودکان هم اتفاق می‌افتد، می‌توان از شربت دیفن‌هیدرامین هم برای آنها استفاده کرد. یا حتی همان شربت سرماخوردگی. چون ماده موثر هر دوی اینها ترکیبات دیفن‌هیدرامین است که هم اثر خواب‌آوری دارد و هم اثر تخفیف پاسخ‌پذیری گوش داخلی نسبت به محرکات.
- خیلی از افراد هنگام مسافرت گوش‌هایشان اصطلاحا کیپ می‌شود. این افراد هم دچار بیماری حرکت شده‌اند؟
- خیر، ببینید، داستان کیپی گوش و سرگیجه متعاقب آن دلیل دیگری دارد و در واقع اختلال عملکرد شیپور استاش در مسافرتهایی که تغییر فشار وجود دارد، دلیل این اتفاق است. این اتفاق را تقریبا همه تجربه می‌کنند که بیشتر موقع بلند شدن یا نشستن هواپیما است.
- منشأ این اشکال هم گوش داخلی است؟
- نه، این بار اشکال از گوش میانی است نه گوش داخلی. برای همین است که در زمان بلند شدن هواپیما استفاده از شکلات توصیه می‌شود چون باعث می‌شود بزاق دهان را قورت دهیم، در نتیجه فشار دو طرف پرده گوش مساوی می‌شود و احساس کیپی به فرد دست نمی‌دهد.
البته نکته بسیار مهم این است که در هواپیما صندلی باید هنگام بلند شدن در حالت اولیه قرار گیرد چون تعادل فشار بین دو طرف پرده گوش در کسی که صندلی‌اش خوابیده است دیرتر اتفاق می‌افتد. پس اگرچه علائم کیپی گوش و بیماری حرکت شبیه هم هستند ولی کاملا با هم متفاوتند.
- علائم این بیماری تا چه حد ناتوان‌کننده هستند؟
- این علائم به هیچ‌وجه دائمی و ناتوان کننده نیستند و با پایان یافتن مسافرت پایان می‌یابند. با این حال به ندرت و در بعضی موارد تا دو روز بعد از مسافرت این علائم در فرد باقی می‌ماند.
- اجازه بدهید جمع‌بندی کنیم. شما به طور کلی چه توصیه‌هایی را قبل و حین سفر به افراد می‌کنید؟
- یاد‌آوری این نکات مهم است که بیمار شب‌قبل از مسافرت نباید شب سختی را گذرانده باشد، فکر آرام همراه با استراحت کافی برای جلوگیری از این بیماری بسیار موثرند.
روان‌درمانی هم برای این افراد مفید است یعنی اگر ما به افرادی که بخصوص تجربه این بیماری را دارند، آموزش دهیم که با آن کنار بیایند، در مسافرتهای بعدی احتمال وقوع آن کمتر است. همچنین فرد باید در قسمتهایی از وسیله نقلیه قرار گیرد که کمترین حرکت را دارند مثلا در هواپیما روی بال آن یا در کشتی در وسط آن.
در کنار همه اینها مطالعات مختلف روی بعضی از مواد غذایی کمک‌کننده هم شده است. معمولا ترکیبات شور غذایی موثرند ولی کلا در مسافرتهای طولانی بخصوص برای کسانی که این بیماری را تجربه کرده‌اند، بهتر است که از پر‌خوری پرهیز شود.
