شرح نهج‌البلاغه از زبان محسن اسماعیلی | بزرگترین نعمت چیست؟

دکتر محسن اسماعیلی، دانشيار دانشگاه تهران و عضو حقوقدان شوراي نگهبان در جلسه شرح نهج‌البلاغه در یادمان شهدای هفتم تیر (سرچشمه)، به خطبه ۱۹۸ کتاب شریف نهج‌البلاغه اشاره و این روایت از حضرت امیرالمؤمنین (ع) را بازخوانی کرد که: «انّ هذا الإسلامَ دِينُ اللّهِ الذي اصطَفاهُ لِنفسِهِ ، و اصطَنَعَهُ على عَينِهِ ، و أصفاهُ خِيَرَةَ خَلقِهِ ، و أقامَ دَعائمَهُ على مَحَبَّتِهِ ، أذَلَّ الأديانَ بِعِزَّتِهِ ، و وَضَعَ المِلَلَ بِرَفعِهِ؛ اين اسلام، همان دينى است كه خدا براى خود برگزيد و آن را زير نظر خويش پرورد و بهترين آفريدگانش را مأمور تبليغ آن كرد و ستونهايش را بر پايه محبت خويش قرار داد و با عزّت آن ، اديان ديگر را خوار كرد و با بلند كردن آن، آيين‌هاى ديگر را فرود آورد».

اسماعيلي تصریح کرد: نعمت ولایت و امامت یکی از نعمت‌های بزرگ خداوند است که باید برای بهره‌مندی از آن، شکرگزار خداوند باشیم.

در ادامه گزیده‌ای از سخنان دکتر اسماعیلی آمده است:

• مژده آمدن پیامبر اسلام (ص) در ادیان قبل از اسلام داده شده بود، اما زمانی که بشر آمادگی لازم برای درک اسلام را به دست آورد، آن حضرت به رسالت مبعوث شد. البته با این وجود تمام دستورات دین اسلام به صورت یکجا نازل نشد، بلکه به تدریج در مدت ۲۳ سال بر آن حضرت نازل شد و ایشان هم به مرور زمان آموزه‌های اسلام را به مرد آموزش دادند. تا اینکه در ماجرای حجةالوداع این آیه شریفه نازل شد که: «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينًا؛ امروز دين شما را برايتان كامل و نعمت‏ خود را بر شما تمام گردانيدم و اسلام را براى شما [به عنوان] آيينى برگزيدم» به این ترتیب در روز عید غدیر دین اسلام با اعلام امامت و ولایت حضرت امیرالمؤمنین امام علی بن ابیطالب (ع) کامل شد و خداوند این اسلام را به عنوان دین می‌پسندد.

• خداوند متعال از ابتدا اسلامی را می‌پسندید که ولایت را در خود داشته باشد و به همین دلیل شکر این نعمت را نمی‌توانیم به جا آوریم. چراکه در برهه‌ای از تاریخ به این دنیا آمدیم که ظرفیت دیدن نعمت امامت و ولایت را داشته باشیم. در واقع خداوند در طی قرن‌ها ما را از پدرانی متولد کرد که جهان لیاقت و ظرفیت داشتن چنین نعمتی را به دست آورده است.

• امام حسین (ع) دعای شریف عرفه را که منظومه‌ای از عرفان و ادب اسلامی است، با حمد و ثنای الهی و برشمردن نعمت‌های الهی آغاز می‌کند. نکته قابل توجه آن است که حضرت سیدالشهدا (ع) نعمت‌های بسیاری را در دعای عرفه ذکر کرده است، اما اولین نعمتی که به آن اشاره کرده و خدا را به دلیل آن شکر می‌کند، همین نعمت است که می‌فرماید: «اَللّهُمَّ اِنّى اَرْغَبُ إِلَیْکَوَاَشْهَدُ بِالرُّبُوبِیَّةِ لَکَ مُقِرّاً بِاَنَّکَ رَبّى وَ اِلَیْکَ مَرَدّى اِبْتَدَاْتَنى بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ اَنْ اَکُونَ شَیْئاً مَذْکُورا وَخَلَقْتَنى مِنَ التُّرابِ ثُمَّ اَسْکَنْتَنِى الاَْصْلابَ آمِناً لِرَیْبِ الْمَنُونِ وَاخْتِلافِ الدُّهُورِ وَالسِّنینَ فَلَمْ اَزَلْ ظاعِناً مِنْ صُلْبٍ اِلى رَحِمٍ فى تَقادُمٍ مِنَ الاَیّامِ الْماضِیَةِ وَالْقُرُونِ الْخالِیَةِ لَمْ تُخْرِجْنى لِرَاْفَتِکَ بى وَلُطْفِکَ لى وَاِحْسانِکَ اِلَىَّ فى دَوْلَةِ اَئِمَّةِ الْکُفْرِ الَّذینَ نَقَضُوا عَهْدَکَ وَکَذَّبُوا رُسُلَکَلکِنَّکَ اَخْرَجْتَنى لِلَّذى سَبَقَلى مِنَ الْهُدَى الَّذى لَهُ یَسَّرْتَنى وَفیهِ اَنْشَاءْتَنى؛ خدایا من بسوى تو اشتیاق دارم و به پروردگارى تو گواهى دهم اقرار دارم به اینکه تو پروردگار منى و بسوى تو است بازگشت من آغاز کردى وجود مرا به رحمت خود پیش از آنکه باشم چیز قابل ذکرى و مرا از خاک آفریدى آنگاه در میان صلب‌ها جایم دادى و ایمنم ساختى از حوادث زمانه و تغییرات روزگار و سال‌ها و همچنان همواره از صلبى به رحمى کوچ کردم در ایام قدیم و گذشته و قرن‌هاى پیشین و از روى مهر و راءفتى که به من داشتى و احسانت نسبت به من مرا به جهان نیاوردى در دوران حکومت پیشوایان کفر آنان که پیمان تو را شکستند و فرستادگانت را تکذیب کردند ولى در زمانى مرا بدنیا آوردى که پیش از آن در علمت گذشته بود از هدایتى که اسبابش را برایم مهیا فرمودى و در آن مرا نشو و نما دادى».

• انبیای پیشین نیز بر احوال مردم این روزگار غبطه می‌خوردند و می‌گفتند خوشا بر حال مردمی که در زمان و یا بعد از حیات اهل بیت علیهم‌السلام در دنیا زندگی می‌کنند و آنها را دوست دارند و سخنان و رهنمودهایشان بهره‌مند می‌شوند.

• دومین نعمتی که حضرت امیرالمؤمنین (ع) به آن اشاره می‌فرماید این است که «استنعه علی عینه» به این مفهوم که اسلام دینی است که خداوند به آن توجه دارد تا به ما برسد و این، نشان‌دهنده عنایت خداوند نسبت به اسلام است.

• خداوند نسبت به حضرت موسی (ع) نیز توجه ویژه‌ای داشته است، آن‌طور که در سوره مبارکه طه می‌فرماید: «و لقد مننا عليك مره اخرى؛ اذ اوحينا الى امك ما يوحى؛ ان اقذفيه فى التابوت فاقذفيه فى اليم فليلقه اليم بالساحل ياخذه عدولى و عدو له و القيت عليك محبه منى و لتصنع على عينى؛ و بار ديگر به تو نيز منت نهاديم؛ آندم كه به مادرت آنچه بايد وحى كرديم؛ كه او را در صندوق بگذار و صندوق را به دريا بيفكن، تا دريا به ساحلش اندازد، و دشمن من و دشمن او بگيرد او را و از جانب خويش محبوبيتى بر تو افكندم تا زير نظر من تربيت شوى» و این ماجرا را پروین اعتصامی به شیوه ای زیبا مطرح کرده است.

• اسلام نعمت بسیار بزرگی است که پیامبر اکرم و اهل بیت علیهم‌السلام فدای آن شدند و بنابراین قدرشناسی در برابر این نعمت بزرگ بر ما واجب است.

• نکته دیگر آن است که حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) می‌فرمایند: «و أقامَ دَعائمَهُ على مَحَبَّتِهِ» به این مفهوم که ارکان دین اسلام را بر محبت خود قرار داده است. در واقع محبت و مهر خداوند در سرتاسر این دین وجود دارد، چراکه دین‌های قبل از اسلام آداب سختی داشتند و حتی امت‌های پیامبران قبلی بسیار زود و گاهی در این دنیا مورد عذاب الهی قرار می‌گرفتند و مسخ شده و به صورت حیوان درمی‌آمدند. این در حالیست که پیروان دین اسلام آنقدر عزیز هستند که چنین عذابی از آنها برداشته شده و به آنها امت مرحومه می‌گویند، چراکه خداوند به ما مهر و محبت و رحم نشان داده است. همچنین تکالیف دین اسلام به سختی ادیان گذشته نیست، چراکه روزه‌ها و نمازهایی که بر آنها واجب بوده از ما برداشته شده است. بر همین اساس است که در آیه ۱۸۵ سوره مبارکه بقره ضمن بیان احکام مربوط به روزه می‌فرماید: « يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ؛ خدا براى شما آسانى مى‏خواهد و براى شما دشوارى نمى‏‌خواهد».

• دین اسلام نعمت بزرگی است که نعمتی برتر از آن وجود ندارد و خداوند آن را بر ما عنایت فرموده، بدون آنکه استعداد و لیاقت آن را داشته باشیم. پیامبر اسلام (ص) در این باره می‌فرمایند: «ان الله سبحانه يعطي الدنيا من يحب و من لا يحب و لا يعطي الدين الا من يحب؛ به راستي كه خداوند سبحان دنيا را به دوست و غير دوستش عطا فرموده است ولی دین را جز به آنانکه دوست دارد نمی‌دهد.» در واقع خداوند نعمت‌های دنیایی را به همه مردم می‌دهد اما دین را فقط به محبوبان درگاه خود عنایت می‌فرماید. پس اگر دین داریم، نشانه آن است که خداوند ما را دوست دارد.

• حضرت امیرالمؤمنین (ع) در نامه ۶۹ نهج‌البلاغه، می‌فرمایند: «وَاسْتَصْلِحْ کُلَّ نِعْمَة أَنْعَمَهَا اللهُ عَلَيْکَ، وَلاَ تُضَيِّعَنَّ نِعْمَةً مِنْ نِعَمِ اللهِ عِنْدَکَ، وَلْيُرَ عَلَيْکَ أَثَرُ مَا أَنْعَمَ اللهُ بِهِ عَلَيْکَ» بنابراین تا جایی که می‌توانیم باید از نعمت اسلام به خوبی استفاده کنیم و مبادا این نعمت را دست کم گرفته و آن را ضایع کنیم.

• در اینجا این سوال مطرح می‌شود که تضییع نعمت دین به چه صورت انجام می‌شود؟ برای پاسخ به این سوال باید دانست که دین دو وجه دارد و بنابراین تضییع آن به دو صورت اتفاق می‌افتد. یک وجه دین، اعتقادات است که نباید ضایع شود و وجه دوم، اعمال و رفتار ماست که نباید احکام و اخلاق دین را ضایع کنیم. تضییع دین به آن است که انسان قدر توحید را نداند و اعتقاد به خدا را جدی نگرفته و به جای اعتماد به خدا، به بندگان عاجز او اعتماد کند و یا نسبت به دستورات و احکام الهی بی توجه باشد و سنت رسول خدا (ص) را ضایع کند.

• در دو قسمت از نهج‌البلاغه این نکته مطرح شده است که نباید نعمت دین ضایع شود، اول در بخش‌ نامه‌ها و دوم در بخش خطبه‌ها. سید رضی (رض) در نامه ۲۳ نوشته: «(و من كلام له عليه السلام) قاله قبيل موته على سبيل الوصية لما ضربه ابن ملجم لعنه الله وصيتي لكم أن لا تشركوا بالله شيئا. ومحمد صلى الله عليه وآله (۱) فلا تضيعوا سنته. أقيموا هذين العمودين وخلاكم ذم» به این مفهوم که حضرت امیرالمؤمنین امام علی (ع) اندکی قبل از شهادت و در هنگامی که ابن ملجم بر ایشان ضربه زده بود، به عنوان وصیت این جملات را فرمودند که: «شما را وصیت می‌کنم که چیزی را با خداوند شریک قرار ندهید و سنت رسول اکرم (ص) را ضایع نکنید. این دو وصیت من را عمل کنید و این دو چراغ را فراروی زندگی خود روشن نگه دارید که در این صورت مشکلی نخواهید داشت».

• بی‌اعتمادی به خداوند متعال در حقیقت به منزله ضایع کردن توحید است. چراکه وعده‌های خداوند در قرآن کریم را باور نمی‌کنیم.

* منبع: پايگاه اطلاع‌رساني مجموعه فرهنگي شهداي انقلاب اسلامي