در این کتاب یک تحلیل عالی در مورد ریشه‌های مسئله برای ما ارائه شده است و تصویر جدیدی از مطالعات انتقادی در قالب نقد انتقادی متعالی ارائه شده است. پروفسور سعید رضا عاملی با مراجعه به تاریخ، از اندلوس و جنگ های صلیبی، اشغال آمریکا در سال 1492، ابداع افسانه ریشه های اروپا در یونان باستان که در سده هجدهم روی داد، ساختارهای اروپامرکز دانش جهان مدرن، تا روایت های شرق شناسانه از «جنگ علیه ترور» که اخیرا روی داده جلو می رود و یک چشم انداز بلند مدت به واسازی افسانه های اصلی مدرنیته غربی ارائه می‌کند. (پروفسور رامون گروسفوگوئل استاد دانشگاه برکلی)
در بهمن ماه 1393 مقام معظم رهبری نامه روشنگرانه و انتقادی نسبت به سیاست‌های دولت‌های غربی در تخریب حقیقت اسلام، خطاب به جوانان آمریکا و اروپا منتشر کردند و در این نامه نخست راه تعامل با متعصبین قدرت‌گرا که امروز منافع خود را در جنگ و تجارت جنگ دنبال می‌کنند را بستند و دوم به خوبی تشریج کردند که عامل اصلي جنگ‌های سدة اخیر که منجر به کشته شدن انسان‌های بیگناه و جنایات بسیاری در اقصی نقاط جهان شده، آمریکا و اروپاست. در سده بیستم که انتظار می‌رفت سده آگاهی، دانش و صلح باشد، شاهد کشتارهای جمعی بسیار، وحشی گری ها و زورگویی‌ها بودیم و تلفات جنگ در این سده 22 برابر تلفات جنگ در سده هجدهم و 12 برابر تلفات جنگ در سده نوزدهم است. وضعیت سایر جنبه های زندگی انسان هم بد و حتی در برخی موارد مثل اخلاق و حقوق کودکان، اسفناک است.
سعید رضا عاملی استاد ارتباطات و مطالعات آمریکا در دانشگاه تهران که تا کنون چندین کتاب انتقادی نسبت به غرب و رابطه آن با اسلام در کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی منتشر کرده، این بار کتابی را با عنوان استثناء گرایی آمریکائی، اروپامرکز و دیگری سازی مسلمانان به زبان فارسی منتشر کرده که به تازگی به بازار آمده است. عاملی در این کتاب سویه های مطرح شده در نامه مقام معظم رهبری را به عنوان چارچوب نظری خود در نظر گرفته و تلاش کرده استثناگرایی آمریکایی را در این چارچوب مطالعه و تشریح کند. عاملی تلاش کرده نشان دهد که اگرچه نامه مقام معظم رهبری کوتاه است، اما سویه‌های مطرح شده در این نامه دارای عمیق ترین لایه های تحلیلی و تاریخی است که بخشی از آنها در این کتاب مطرح شده است.
یکی از نظریاتی که اخیرا مورد توجه متخصصان علوم اجتماعی و مخصوصا متفکران انتقادی پسا استعماری و آمریکا شناسی واقع شده است، استثناگرایی آمریکایی است. همه فرهنگ‌ها و ملت‌های دنیا چیزهایی دارند که به آن افتخار کنند. اما، شکل گیری مفهوم استثناگرایی آمریکایی زمانی اتفاق افتاد که این نگرش ملی به یک جریان سیاسی بدل شد که در آن گفته می‌شود کشور آمریکا یک نظام جدا از بقیه دنیا است که فرجام و تاریخ آن با بقیه دنیا فرق دارد. در تمام سده نوزدهم نویسندگان، سیاستمداران، شاعران، هنرمندان و کشیشان آمریکایی تلاش می‌کردند به مردم ثابت کنند که ما استثنا هستیم و این استثنا بودن مسوولیتی را متوجه ما کرده است. گاهی این تفکر به صورت پیچیده و یا ساده‌ای به ایجاد حق برای کشوری، برای حمله، اشغال و تحریم یک کشور دیگر در می‌آید. استثناگرایی آمریکایی تفکری است که خود را از بسیاری از قاعده‌های رفتاری استثنا می‌کند. این استثناگرایی بر اقتضائات قدرت تأکید دارد و معتقد است مؤلفۀ قدرت تابعی از پول، قدرت سیاسی و قدرت امنیتی است.
آمریکا طوری در عرصه رسانه‌ای فعالیت می‌کند که به عنوان یک کشور استثنایی، بی طرف و خیرخواه به نظر آید اما نباید فراموش کرد که استثناگرایی آمریکایی در ذات خود نژادپرست است. خاستگاه‌های برتری سفیدپوستان به صورتی كه امروز دیده و نهادی می‌شود - و این نهادی شدن انكار می‌شود- در ایالات متحده را می‌توان تا سفرهای استعمارگرانه پروتستان‌های كالونیست به ایرلند تعقیب كرد.
عاملی در کتاب استثناء گرایی آمریکائی، اروپامرکز و دیگری سازی مسلمانان تلاش می کند تا نشان دهد چگونه رویکرد استثناگرایانه غرب بشر را در سوگ نابودی تمدن بشری قرار داده و چگونه نامه مقام معظم رهبری تلاشی است برای یافتن قلب های آزادی و آلوده نشده از هژمونی استکبار تا پیام حق و حقیقت را به گوش آنها برساند.
«منظرۀ کودکی که در برابر دیدگان عزیزانش جان می‌دهد، مادری که شادی خانواده‌اش به عزا مبدل می‌شود، شوهری که پیکر بی‌جان همسرش را شتابان به سویی می‌برد و یا تماشاگری که نمی¬داند تا لحظاتی دیگر آخرین پردۀ نمایش زندگی را خواهد دید، مناظری نیست که عواطف و احساسات انسانی را برنینگیزد. هرکس که از محبت و انسانیت بهره‌ای برده باشد، از دیدن این صحنه‌ها متأثر و متألم می‌شود؛ چه در فرانسه رخ دهد، چه در فلسطین و عراق و لبنان و سوریه. قطعاً یک‌ونیم میلیارد مسلمان همین احساس را دارند و از عاملان و مسبّبان این فجایع، منزجر و بیزارند. اما مسئله این است که رنج‌های امروز اگر مایۀ ساختن فردایی بهتر و ایمن‌تر نشود، فقط به خاطره‌هایی تلخ و بی‌ثمر فرو خواهد کاست. من ایمان دارم که تنها شما جوان‌هایید که با درس گرفتن از ناملایمات امروز، قادر خواهید بود راه‌هایی نو برای ساخت آینده بیابید و سدّ بیراهه‌هایی شوید که غرب را به نقطۀ کنونی رسانده است».
عاملی در فصل اول خود به مفهوم نقد پرداخته و اصول حاکم بر کار خود در مورد نقد را توصیف کرده است. در این بخش عاملی با توضیح رویکردهای انتقادی رایج، آنها را رد می کند و رویکردی به نام نقد تحلیلی متعالی ارائه می کند که در واقع نقد از منظر حق و حقیقت است. در فصل دوم عاملی رویکرد استثناگرایی آمریکایی را توضیح می دهد اما از رویکردهای رایج غربی به استثناگرایی آمریکایی فراتر می رود و توضیح می دهد که چگونه استثناگرایی دارای امتدادهای پنهان در جنبه های مختلف زندگی بشری از سبک زندگی گرفته تا علم و هنر است.
فصل سوم کتاب عاملی به ارائه تاریخی جایگزین از تاریخچه غرب اختصاص یافته است. عاملی در این فصل شیوه تاریخ نگاری غرب محور را رد می کند و معتقد نیست که غرب تاریخی از شکوفایی علمی و اخلاقی است که سر از سیاهی های رنسانس درآورد. بلکه، از نظر او تاریخ غرب جدید از سال 1492 و با آغاز استعمار نو آغاز شد و بنابراین تاریخ غرب جدید تاریخ سوء استفاده، قتل عام، چپاول و جنگ است که شیوه های ظریف تر آن را اکنون شاهد هستیم.
مطالعات انتقادی آلوده به دیدگاه‌های کلیشه‌ای یک جانبه نگر مارکسیستی، نئومارکسیستی و لیبرال است که درنهایت جنبه‌هایي از ضعف و کاستی در نظام سرمایه‌داری، مصرف‌گرا و لیبرال غرب را منعکس می‌کند. این نوع نقد منعکس کننده نگرش سکولار است و فاقد توجه به امر متعالی و توجه مرکزی به مفهوم سعادت جاودانه و جنبه‌های معنوی و الهی زندگی است لذا یک نقد جامع‌نگر متعالی یا "نقد تحلیلی متعالی" محسوب نمی‌شود. به همین دلیل، اصل جامعه و اندیشه‌های سیاسی و اجتماعی غرب و همچنین نقد نظری و عملي غرب محصولي جز نگرش سطحی‌نگر، بخشی و ناظر بر جنبه‌های خاص را ندارد. (از متن کتاب)
فصل چهارم هم در امتداد همین فصل شرمندگی های غرب را مطالعه می کند. غرب بر خلاف آنچه گفته می شود، مجموعه ای از شرمندگی است. برده داری، جنایت، جنگ، مواد مخدر، خانواده های در هم ریخته، سوء استفاده از کودکان، جنون فلسفه های مادی و حماقت تنها بخشی از شرمندگی های غرب هستند که عاملی آنها را به صورت مستند مرور می کند.
در فصل پنجم کتاب عاملی به مسئله نژاد پرستی و جدایی نژادی می پردازد. گرچه غرب امروز به چند فرهنگی گرایی و رواداری خود می نازد، اما عاملی به خوبی و به صورت مستدل نشان می دهد که چگونه غرب تاریخی از نژاد پرستی و دیگری هراسی داشته و مهم تر از آن، چگونه همین امروز هم این جنایات در قالب قوانینی مثل مداخله بشردوستانه انسان های زیادی را نابود می کند.
کتاب پروفسور سعید‌رضا عاملی تحت عنوان "استثناء گرایی آمریکایی، اروپامرکزی و دیگری سازی مسلمانان" یک ابتکار و اثر بسیار مهم در مباحث امروز است که مرتبط با ظلم های دنیای غرب و رهاسازی مردم جهان است. هر کسی که علاقمند به شناخت گذشته، امروز و آینده ساختارهای رابطه سلطه گرایانه شمال و جنوب و پاسخ به آنها از طریق الهیات آزادی بخش است توصیه می شود حتما این کتاب را بخواند. (پروفسور انریکه دوسل آمبروسینی، استاد فلسفه غرب دانشگاه اتونوما دی مکزیکو)
عاملی که پیشتر چندین پژوهش بین المللی در مورد حقوق مسلمانان در غرب انجام داده و با این حوزه آشناست فصل ششم کتاب خود را به اسلام هراسی اختصاص داده و توضیح داده که چگونه موجودیت غرب از آغاز به عنوان امری در تقابل با اسلام شکل گرفت و امروز هم «غرب» موجودیت خود را در تقابل با اسلام می جوید. عاملی توضیح می دهد که این فرآیند در گذشته به صورت سخت انجام می شد اما اکنون به صورت ظریف تری و در قالب مقابله با تروریسم انجام می شود.
فصل هفتم کتاب به مسئله مهم در بنیان قدرت و نفوذ غرب، یعنی رسانه پرداخته است. عاملی به جای توجه ساده به عمق دسترسی و گستردگی فعالیت های رسانه ای غرب، یک گام پیشتر رفته و نشان داده که نظام رسانه ای در غرب بخشی از یک سازوکار پیچیده و بسیار حساب شده است که موجودیت غرب به عنوان امری که در برابر اسلام شکل گرفت را تقویت می کند. عاملی برای اثبات این نظریه خود به پژوهش های میدانی و مهمی که در این عرصه شده اشاره می کند.
غرب برای صدها سال دیگران را به قتل¬عام، فساد، غیرمنطقی و بی‌رحم بودن متهم کرده است. با وجود این‌که چنین جرایمی در سرتاسر دنیا روی می‌دهند، بدون شک غرب مرتکب وحشتناک‌ترین و گسترده‌ترین موارد آن شده است. درواقع، از هیچ جنبه‌ای نمی‌توان آنچه که غرب انجام داده را با دیگر موارد مقایسه کرد. (از متن کتاب)
با نزدیک شدن به انتهای کتاب، عاملی همگام با نامه مقام معظم رهبری به سمت ارائه راه حل حرکت می کند. در فصل هشتم عاملی به رها شدن از عصبیت قومی اشاره می کند و توضیح می دهد که راه جلوگیری از جنگ های بیشتر و کشته شدن میلیون ها انسان بیگناه، رها شدن از عصبیت قومی و بازگشت به انسانیت انسان و حق است.
فصل نهم کتاب به شرق شناسی پرداخته است. عاملی در این فصل توضیح داده که شرق شناسی به عنوان بخشی از موجودیت غرب پدید آمده و بنابراین خود امری در تقابل با اسلام است که گاهی با مسلم فرض کردن فرضیه های نادرستی مثل انسانی بودن منشا قرآن در جهت اعتبار زدایی از دینی حرکت کرده که تنها راه حرکت انسان به سمت صلح و آرامش است.
از اهداف ديگري‌سازي و ديگري‌هراسي مي‌توان به جداسازی بین پیروان ادیان، ملت‌ها، فرهنگ‌ها و اقوام مختلف، ايجاد روحية خودكم‌بيني در ميان «ديگران»، تحقیر، نفرت و ایجاد ترس موهوم از «دیگران»، تقویت و تشدید تفاوت و فاصله میان خود و دیگری به منظور از میان بردن هرگونه فرصت برای دیگری برای بیان کردن خود، افزايش همبستگي و يكپارچگي در «ما»، راه‌اندازي جنبش‌هايي عليه «ديگران»، عدم پذيرش روابط انساني مشترك، استفاده از منابع و فرصت‌هاي موجود كار و آموزش و مسكن و بهداشت توسط «ما» و برقراري مجدد هويت مليِ تضعيف شده در «ما» اشاره كرد. (از متن کتاب)
عاملی این خط را در فصل دهم که فصل پایانی این کتاب است ادامه داده و اسلام را به عنوان دینی تمدنی که سرنوشت بشر و نجات دهنده اوست معرفی کرده است. عاملی با توجه به اصول جهانشمول دین اسلام، توضیح داده که چگونه بشر امروز راهی جز بازگشت به دین حق که دین خاتم الانباست ندارد.
این فصل‌ها که به صورت دقیق و از روی مضمون‌ها و سویه‌های موجود در نامه مقام معظم رهبری طراحی شده اند با سخنان حکیمانه ایشان در مورد موضوع هر فصل همراه شده اند. بخش پایانی کتاب هم جمع‌بندی عاملی از مضامین این نامه بزرگ است.
* استادیار گروه ارتباطات دانشگاه تهران
نظر شما