در این یادداشت به شرح ماوقع بر اساس مشاهدات عینی و اطلاعات منتشر شده و تحلیل اجتماعی و جامعه‌شناسی آن اشاره‌ای خواهیم داشت.
همان شب در مسیر فرودگاه آنکارا مشاهده کردم ارتش تقریبا از ساعت 8:30 وارد خیابان‌ها شد و بعضی از مسیرها را آرام آرام بست و ساعت 10 شب شهر حالت نظامی بخود گرفت. مردم تصور می‌کردند پس از حوادث شهر نیس فرانسه اقدامات امنیتی پیشگیرانه در حال انجام است. که بینالی (بن علی) ایلدیریم نخست وزیر ترکیه نیمه‌شب از کودتای نظامی در این کشور خبر داد. وی در گفتگو با شبکه تلویزیونی ان تی وی از یک شبه کودتا در ترکیه از سوی برخی عوامل ارتش خبر داد.
تا نیمه‌شب بتدریج تانک‌ها وارد شهر شدند. از ویژگی‌های این کودتا ورود نیروی هوایی بود. نیمه‌شب پرواز جت‌های جنگی و شکستن دیوار صوتی وحشت عجیبی در مردم ایجاد کرده بود. کودتاچیان طبق معمول در اولین اقدام به کاخ ریاست جمهوری، پارلمان و بعضی مراکز امنیتی حمله کردند. تصرف تلویزیون رسمی ترکیه ت. ر. ت و اعلام تصرف تلویزیون بوسیله نیروهای نظامی از طرف گوینده برنامه سرعت و قدرت آنها را نشان می‌داد. البته مردم ترکیه تجربه کودتاهای زیادی را داشتند که اتفاقا همه آنها موفق بودند.
در کودتای 1960 ترکیه، ارتش این کشور با سلب قدرت از دولت وقت، اقدام به تشکیل دولت جدیدی کرد. تنها 11 سال پس از این کودتا، ارتش ترکیه بار دیگر با انتشار بیانیه‌ای از رادیو، کنترل کشور را به دست گرفت. در سال 1980، پس از چندین ماه درگیری داخلی در دولت و تشدید اختلاف‌ها، ارتش ترکیه بار دیگر امور را در دست گرفت. این بار در 2015 کودتای دیگری باز توسط ارتش رخ داد. در همان ساعات اولیه اردوغان اعلام کرد ترکیه امروز دیگر ترکیه قدیم نیست. او کودتاچیان را تروریست خواند. کسانی که این بار نه برای بازگردندان دموکراسی به ترکیه که خود بر ضد دموکراسی و رأی مردم عمل می‌کنند.
بر اساس آماری که جانشین رئیس ستاد ارتش ترکیه ارائه داد، 104 نظامی کودتاچی در جریان عملیات خنثی‌سازی کودتا کشته شده‌اند. وی همچنین شمار افراد کشته شده توسط کودتاگران را 90 نفر ذکر کرد که 47 نفرشان غیر نظامی هستند.
کودتا شگردی سیاسی و کوششی از سوی یک ائتلاف سیاسی غیرقانونی برای براندازی رهبران حکومت موجود است که از طریق خشونت یا تهدید به آن انجام می‌گیرد. کودتا معمولاً محدود و ناگهانی است و از سوی عده‌ای اندک (بر خلاف انقلاب که از سوی بیشتر مردم انجام می‌گیرد) به کار بسته می‌شود. عاملان کودتا معمولا ارتش را به‌عنوان تکیه‌گاه اصلی مورد استفاده قرار مي‌دهند. در ترکیه نیز همیشه این ارتش بوده که با توجه به نقشی که در قانون اساسی دارد به منظور بازگرداندن جمهوریت و دموکراسی وارد عمل شده است.
از دیدگاه ساموئل هانتینگتون یک کودتا تنها در دو صورت موفق خواهد بود. یا فعالان سیاسی در جامعه باید کم‌شمار باشند، یا کودتا باید به تائید بخش جالب‌توجهی از فعالان سیاسی برسد. ائتلاف اکثریت فعالان سیاسی برای حمایت از کودتا تقریباً امکان‌ناپذیر است، از این رو شرط دوم کم رخ می‌دهد. تقسیم قدرت نیز در کودتا میان گروه‌های سیاسی به سختی صورت می‌گیرد. در غیاب این شرایط کودتا به شکست یا جنگ داخلی می‌انجامد. کودتای اخیز ترکیه را از این زاویه می‌توان تحلیل کرد.
عکس‌العمل بموقع اردوغان در بسیج مردم، معرفی آن بعنوان حرکتی ضد ملت و دموکراسی و همچنین وارد صحنه شدن نمایندگان مجلس در حمایت از دولت و رأی مردم که شبانه به مجلس آمدند و زیر حملات نظامی در میدان حضور یافته و از قانون و نظام انتخاباتی کشور دفاع کردند همه از عواملی بودند که از پیوستن فعالان سیاسی به آنها جلوگیری کردند. مردم به خیابان‌ها ریختند و پایان عصر نظامی‌گری را اعلام کردند. شاید کودتاچیان چنین تحلیل صحیحی را از وضعیت جدید ترکیه نداشتند و فکر می‌کردند با توجه به نارضایتی‌هایی که وجود دارد و نشانه‌های قدرت‌طلبی که اردوغان گاه از حود نشان داده است جامعه دو قطبی شده و آماده براندازی دولت است.
هجوم سیل عظیم مردم در شهرهای مختلف به خیابان‌ها که توسط شبکه‌های اجتماعی و پیام موبایلی رئیس‌جمهور به حضور خیابانی فراخوانده شده بودند و حمایت آنها از نیروهای پلیس در دستگیری عوامل کودتا از عوامل اصلی موفقیت دولت در شکست کودتا بود. مردم با پرچم‌های سرخ ترکیه و شعار ترکیه، و اقامه نماز در خیابان‌ها و بانک اذان در مساجد بسیج عمومی را سامان بخشیدند. صحنه دراز کشیدن یک ترک در برابر تانک و ممانعت از حرکت آن به سمت مردم و شهر، صحنه تاریخی بود که ثبت شد و باز قدرت اراده ملی را نمایش گذاشت.
این بار نیز تاثیر و نقش شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها در جنبش‌های اجتماعی را در این حادثه شاهد بودیم. اردوغان هم که امکان حاضر شدن در مقابل دوربین‌های تلویزیون را نداشت، از طریق اپلیکیشن Face Time پیام‌اش را به مردم ترکیه رساند. مجری تلویزیون با نشان دادن صفحه نمایش گوشی هوشمندش به بیننده‌ها پیام اردوغان را به مخاطبان‌اش رساند. وقتی مردم مطمئن شدند که دیگر رئیس‌جمهور زنده است و ر هبری خواهد کرد، جرأت و جسارت بیشتری یافته و در میدان‌های شهر حضور یافتند و عزم ملی را به نمایش گذاشتند. آنها می‌گفتند چگونه ارتشی که برای مردم و دموکراسی اقدام کرده به طرف مردم گلوله شلیک می‌کند.
اردوغان که خود در سال 1392 محکوم به دیکتاتوری بود امروز تبدیل به سمبل مقاومت و دموکراسی شده است. در سال 1392 در شهر استانبول به بهانه اعتراض به ساخت یک مرکز تجاری در یک پارک «گزی» در نزدیکی میدان «تاکسیم» استانبول اعتراضات آغاز شد. رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه آن روز با هشدار به معترضان از آنها خواست تا به اعتراض خود پایان دهند. معترضان از سیاست‌های دولت اردوغان انتقاد کرده و با سر دادن شعارهایی خواهان استعفاي وی بودند.
به نظر می‌رسد همه این موفقیت‌ها را اردوغان نباید به حساب حمایت از خود بنویسد زیرا او هنوز با دوگانه‌های زیادی روبرست: مسئله کردها، سوریه، سکولارها و ارتباط با اسرائیل از جمله مسائل اوست که هنوز پاسخ روشنی برای آنها ندارد. اما این اتفاق موقعیت اردوغان را برای چانه‌زنی بیشتر با آمریکا و همچنین اروپا جهت گرفتن امتیازات بیشتر تقویت خواهد کرد و راه را برای حذف مخالفانش بخصوص فتح‌الله گولن همواره خواهد نمود. اما مردم ترکیه در این لحظات حساس روش قانونمند و دموکراتیک را برای حل مسائل و چالش‌های سیاسی درون کشور انتخاب و با حرکت خود به کشورشان اقتدار ملی و بین‌المللی بخشیدند و راه ثبات سیاسی در ترکیه را هموار نموده و چهره دموکراتیک از کشور اسلامی را به نمایش گذاشتند.
* جامعه‌شناس و عضو هيئت علمي دانشگاه تهران
نظر شما