هنوز اطلاعات چنداني از تعداد مهاجمين، عاملين، تلفات و انگيزه حمله مشخص نشده بود كه خبر تيراندازي و درگيري در حرم امام خميني(ره) نيز منتشر شد. ساعت به ۱۱:۳۰ رسيد و حالا ديگر كسي شك نداشت تهران، پايتخت جمهوري اسلامي ايران مورد حملاتي تروريستي قرار گرفته است. توييتر رسانه‌ترين رسانه و كاربرانش جامعه‌اي به‌شدت علاقه‌مند به خبر، خبرمحور و يا حتي خبرزده هستند، هيچ رسانه اجتماعي ديگري در دنيا به اندازه توييتر خبري نيست. كافي است اتفاق مهمي بيفتد تا شاهد گردش سريع اطلاعات، انتشار نقطه نظرات مختلف و بحث و جدل درباره آن باشيم. گاهي اتفاقي نظير شهرآورد تهران منجر به بحث در سطح ملي مي‌شود و گاهي مثل چهارشنبه ۱7خرداد ۹۶، حملات تروريستي در تهران در چند دقيقه تبديل به خبر و مبحثي جهاني مي‌شود. اين نخستين‌بار بود كه در عصر فراگيري رسانه‌هاي اجتماعي يك حادثه مهم تروريستي رخ مي‌داد. واكنش توييتر با توجه به اهميت حادثه ۱7 خرداد نه‌تنها تاحد زيادي بيانگر افكار عمومي ايران و ساير نقاط جهان است بلكه جامعه ما براي نخستين‌بار تجربه استفاده از شبكه‌هاي اجتماعي را پس از يك حادثه تلخ تروريستي پشت سر مي‌گذارد. براي بررسي و تحليل دقيق واكنش توييتر در دو بخش به واكنش‌هاي داخلي و خارجي پس از حادثه تهران مي‌پردازيم.
در چند ساعت نخست پس از حادثه و درحالي‌كه صدا و سيما تقريبا سكوت اختيار كرده بود، اخبار لحظه‌به‌لحظه از وضعيت حاكم بر حرم امام و مجلس به توييتر مي‌رسيد، پيش از ظهر حتي عكس‌ها و ويدئو‌هايي به لطف خبرنگاراني كه در محل حاضر بودند به‌دست كاربران مي‌رسيد. واكنش اوليه كاربران حاكي از بهت، ناباوري و حتي ترس بود. بخشي از نگراني‌هايي كه ابراز مي‌شد نسبت به ترك خوردن مصونيت امنيتي كشور بود. بايد توجه كنيم كه بحث‌هاي جسته و گريخته انتخاباتي و جدل‌هاي سياسي مرتبط با آن هنوز در سطح جامعه شايع است و در اين شرايط حتي تعداد كمي از كاربران بلافاصله به كنايه‌هاي جناحي پرداختند كنايه‌هاي آزاردهنده‌اي كه در تقريبا در تمام موارد حتي با واكنش منفي افراد هم‌جناح و همسو مواجه مي‌شد.
ساعتي پس از اطمينان از وقوع حمله تروريستي دو گرايش بيشتر در ميان كاربران فراگير شد، نخست توصيه و هشدارهايي در مورد نحوه برخورد با حوادث تروريستي از جانب رسانه‌ها و كاربران منتشر شد. مواردي از قبيل نحوه برخورد با بسته‌هاي مشكوك، لزوم حفظ خونسردي، شناسايي تروريست‌هاي انتحاري و لزوم تماس با نهادهاي امنيتي درصورت مشاهده موارد مشكوك.
دركنار توصيه‌هاي امنيتي اكثريت مطلق كاربران توييتر به سرعت بر لزوم اتحاد، پرهيز از دعواهاي سياسي و ايستادن كنار يكديگر تأكيد كردند. براي حفظ اتحاد در اين شرايط حساس از هشتگ‌هايي نظير #با_هميم،
#كنار هم هستيم و #اتحادايران استفاده مي‌شد، در مجموع حدود صدهزار توييت و ريتوييت با مضامين همدلانه در توييتر منتشر شد و اين گرايش با تأكيد بر اتحاد با وجود گذشت 3روز از حملات تروريستي هنوز هم يكي از پررنگ‌ترين مباحث توييتر فارسي است. به فاصله 2ساعت از انتشار نخستين اخبار، كاربران به‌صورت خودجوش تعداد زيادي طرح و پوستر و حتي كليپ‌هايي با ترانه‌هاي ملي براي ابراز اتحاد مردم با يكديگر ساخته و منتشر كردند.
به‌نظر مي‌رسد رسانه‌هاي اجتماعي و به‌خصوص توييتر از نقش سازنده و واكنش متحدي در برخورد با چالش‌هاي ملي برخوردار است. ما در سال‌هاي اخير تجربه تلخ مواجهه با يك عمليات تروريستي در تهران را نداشتيم ولي با وجود اين در يك نظرسنجي نزديك به ۷۰درصد از كاربران توييتر از نقش و واكنش كاربران اين شبكه به حادثه ۱7خرداد ابراز رضايت كردند و گفتند در مجموع از همدلي و اتحاد كاربران توييتر راضي هستند.
- خلع‌سلاح در نبرد رسانه‌اي
هرچقدر فضاي عمومي توييتر ميان كاربران ايراني مثبت بود در توييتر به زبان عربي شرايط نه‌تنها اميدواركننده نبود كه حوادث تهران تبديل به موجي عليه ايران شد. همان چهارشنبه دست‌كم ۴ترند جهاني عليه ايران به زبان عربي به راه افتاد. قبلا در مقاله‌اي با عنوان توييتر برگ برنده سعودي در نبرد رسانه‌اي نفوذ و تأثيرگذاري اين شبكه و قدرت مطلق جريان رسانه‌اي نزديك به سعودي را در اين شبكه بررسي كرده‌ايم، قدرتي كه نه‌تنها ناشي از برنامه‌ريزي هوشمندانه دشمن است كه بيشتر ناشي از فيلترينگ و بي‌تدبيري ما در حوزه‌هاي رسانه اجتماعي و ديپلماسي عمومي است. در اين مقاله نوشته بودم كه: از اوايل پاييز سال ۹۳ سعودي‌ها دوهفته يك‌بار جمعه‌ها كمپين‌هايي را عليه ايران سازماندهي مي‌كردند، اين كمپين‌ها موضوعات مختلفي را دربرمي‌گرفت و به‌طور معمول هدف از ايجاد اين كمپين‌ها تبديل يك هشتگ ضدايراني به ترند جهاني بود، هرچند ابتدا استقبال از اين كمپين‌ها محدود بود اما پس از چند‌ماه همزمان با آغاز عمليات آزادسازي تكريت در عراق و مدت كوتاهي پيش از حمله ائتلاف سعودي به يمن، دستگاه تبليغاتي سعودي موفق شد با استفاده از هشتگ #ايران_عدونا (ايران دشمن ماست) و با محوريت آنچه دخالت ايران در كشورهاي عربي خوانده مي‌شد نخستين ترند جهاني را عليه ايران در ۱۸ بهمن۹۳ سازماندهي كند. اين ترند با انتشار بيش از ۸۰ هزار توييت در يك روز ايجاد شد و در ساعت پيك ۲۳ هزار توييت با هشتگ #ايران_عدونا منتشر شد.
اين تحركات تنها مربوط به حوادث يمن نيست، تا پيش از حوادث ۱7خرداد نقطه اوج عمليات سعودي عليه ايران همزمان با وقايع حج ۱۳۹۴ رخ داد، اين اقدامات از حادثه سقوط جرثقيل در مكه آغاز شد و همزمان با فاجعه منا و در روزهاي پس از حمله به سفارت به اوج خود رسيد. در اين ايام دست‌كم ۲۰ ترند جهاني عليه ايران ساخته شد كه محور آنها مقصر دانستن حجاج ايراني و تحسين مقامات سعودي در مديريت حج بود. اكانت‌هاي رسمي متعلق به دستگاه تبليغات سعودي تنها ساعاتي پس از حادثه منا درحالي‌كه هنوز حجاج آسيب‌ديده در محل حادثه مورد امدادرساني قرارنگرفته بودند، پروپاگانداي خود را در مقصر دانستن حجاج ايراني آغاز كردند. تصاوير گرافيكي و شعارهاي مطرح شده در اين كمپين‌ها آنچنان سريع و همزمان با حادثه مورد انتشار قرار گرفت كه اگر نگوييم حادثه منا با برنامه‌ريزي سعودي‌ها به‌وقوع پيوست مي‌توان با اطمينان گفت دستگاه تبليغاتي سعودي براي اين موضوع تدابير احتمالي را از قبل آماده كرده بود و ادعاهاي دروغين و تصاوير و محتواي مربوطه را در آستين داشت تا درصورت لزوم استفاده كند. تعداد توييت‌هاي ضدايراني نيز در اين دوره افزايش جدي داشت، در رابطه با اين حادثه و با استفاده از هشتگ‌هاي ضدايراني يا در تمجيد آل‌سعود دست‌كم 6ميليون توييت منتشر شد و حجم توييت‌هاي ضدايراني دست‌كم ۴۰برابر بيش از توييت‌هايي بود كه حاوي هشتگ‌هاي انتقادي از سعودي بودند و پرواضح است كه سعودي‌ها به‌خصوص دستگاه ديپلماسي اين كشور از موج ايجاد شده بهترين بهره‌برداري را انجام داد.
اقدامات سعودي در روند مذاكرات هسته‌اي را نيز نبايد از نظرها دور داشت، در اين موضوع هرچند سعودي‌ها از حملات مستقيم به ايران به‌صورت گسترده خودداري كردند، اما سعي زيادي به خرج دادند تا در پروپاگانداي خود رسانه‌ها و سياستمداران غربي و عربي را به مخالفت با مذاكرات و برجام فرا بخوانند و در تبليغ عليه اين موضوع دست‌كمي از اسرائيل نداشتند. حالا ديگر اقدامات سعودي عليه ايران به موضوعي روزمره در توييتر تبديل شده، حتي آتش‌سوزي در يك مجتمع پتروشيمي را به‌عنوان بهانه‌اي براي تخريب ايران مورد تبليغ قرار مي‌دهند و با هشتگ #ايران_تحترق جشن مي‌گيرند.
بايد درنظر داشت كه سياست‌هاي ايران در جهان عرب را نمي‌توان تنها با اتكا به دوسه تلويزيون نظير العالم يا الميادين به پيش برد، توييتر بايد رفع فيلتر شود تا امكان مواجه با سعودي در فضاي گسترده و تأثيرگذار رسانه‌هاي اجتماعي فراهم شود.
رفع فيلتر توييتر همچنين مي‌تواند توان گسترده‌اي براي انجام فعاليت‌هاي اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي، ديپلماسي عمومي و مقابلع با ايران‌هراسي را فراهم آورد. روزنامه‌نگاران و رسانه‌هاي ايراني نشان داده‌اند هم‌اكنون از آمادگي كامل براي حضور در فضاي توييتر برخوردارند و حضور تعدادي از اين رسانه‌ها ازجمله العالم، فارس بين‌الملل، پرس‌‌تي‌وي، شرق و تعدادي ديگر از روزنامه‌ها ازجمله نقاط اميدواركننده از حضور فعلي ايرانيان در توييتر است. براي رفع‌فيلتر توييتر مي‌توان جنبه‌هاي فراوان و مصاديق مثبت زيادي برشمرد ولي در اين مقاله سعي شد با توجه به اهميت موضوع صرفا به مسئله ايران‌هراسي آن‌هم توسط سعودي‌ها پرداخته شود.
نگاه به واكنش توييتر به حادثه تروريستي تهران نيازمند بررسي بيشتر و به‌خصوص تحليل‌هاي قوي در بخش انگليسي‌زبان توييتر نيز هست. چرا هيچ هشتگ انگليسي براي همدردي با ايران ترندجهاني نشد؟ چرا بجز رسانه‌هاي مهم و تعدادي كاربر كه جريانات ايران را دنبال مي‌كنند، شاهد شكل‌گيري موجي واقعي و اجتماعي در ساير كشورها براي حمايت و همراهي با مردم ايران نبوديم؟ سؤالاتي از اين قبل مي‌تواند نقاط كور سياست رسانه‌اي و ديپلماسي عمومي كشورمان را روشن كند.
- واكنش‌هاي كاربران
تعدادي از كاربران با گرايش‌هاي سياسي مختلف تنها به توييت بسنده نكردند و تصوير پروفايل خود را مزين به پرچم ايران و هشتگ اتحادايران كردند. در زير به گزيده‌اي از اين توييت‌ها و نظرات كاربران در مورد اتحاد مي‌پردازيم:
کاربر عارف: با هر انتحار... ما متحدتر میشیم #اتحادایران
کاربر دایی مه دی: هیچ انسان عاقلی از کشته شدن هم‌نوع خودش خوشحال نمیشه.
اصلاح‌طلب و اصولگرا بحث درون تیمیه، تو زمین دشمن بازی نمی کنیم. #اتحادایران
کاربر فرشاد مهدی‌پور: هفته پرآشوبی بود، از دوحه #قطر شروع شد . به #تهران ختم شد. و چه پلید است سعودی که اکنون مبدل به پدر شیاطین شده است. #ترقه‌ـبازی #اتحادایران
کاربر مرتضی بشارتی با انتشار تصویر برافراشته جمهوری اسلامی ایران نوشت: تنها چیزی که این پرچم را بالا نگه میداره #اتحادایران، درسته اختلاف نظر داریم تو کشور ولی #همه_با_همیم
کاربر الهه رحیمیان| الیزابت: خمینی گفت: بکشید مارا قوی‌تر می‌شویم. ما این جمله را تکرار می کنیم. #اتحاد ایران
نمونه اين اظهارات همدلانه آن‌قدر زياد است كه امكان نقل تمام يا بخشي از آنها نيست آنچه در بالا آمد تنها گزيده‌اي از ده‌ها هزار توييت كاربران ايراني با هشتگ‌هاي اتحادآور بود.
نظر شما