زندگی زناشویی، بنا به گفته بزرگان، پیوند روح‌ها و جسم‌هاست. نمی‌توان هیچ‌یک از این ابعاد را در یک رابطه سالم و شکوفا، حذف کرد.
رابطه سالم، میان یک زوج نیز یکی از اصلی‌ترین نیازهای بشری را برآورده می‌کند. نیازی که خداوند در نهاد هر انسان سالم و طبیعی به ودیعه گذاشته است و تنها راه برآورده شدن آن، چهارچوب مقدس خانواده است.
با دکتر غلامحسین قائدی، روانپزشک کلینیک سلامت خانواده بیمارستان مصطفی خمینی و عضو هیأت علمی دانشگاه شاهد در مورد بعد روانپزشکی این موضوع و اختلالات جنسی تهدیدکننده سلامت خانواده، به گفت‌وگو نشستیم، درحالی‌که دومین کنگره خانواده و سلامت جنسی از امروز در تهران برگزار می‌شود و دکتر قائدی دبیر علمی این همایش است.
قائدی براین عقیده است برای رفع گره‌های ارتباطی زن و شوهر باید کلینیک‌های سلامت جنسی دایر شود.
- عموم مردم در مورد نقش متخصصان اورولوژی و زنان در اختلالات جنسی آگاهی دارند، اما اطلاعات‌شان در مورد نقش روانپزشکان در این باره چندان زیاد نیست. شاید بهتر باشد گفت‌وگو را از این جا شروع کنیم.
روانپزشکی، از آنجا که تخصصی است که از شاخه پزشکی عمومی منشعب می‌شود، روی هر دو حوزه جسم و روان اشراف دارد. ریشه اصلی اختلالات جنسی ممکن است در هر کدام از این حوزه‌ها باشد.
بنابراین شاید یک کار مهم متخصصین روانپزشکان در مورد اختلالات جنسی، ویزیت اولیه زوجین در کلینیک‌های ویژه «سلامت جنسی» است و تشخیص این که برای درمان بهتر است به کدام متخصص کلینیک مراجعه کنند یا باید از کدام متخصص دیگر مشاوره بگیرند یا این که بیماری در حوزه روانپزشکی وجود دارد. چون تشخیص و درمان اختلالات جنسی، بنا به ماهیت آنها، یک کار گروهی و چندتخصصی است و اگر این طور نباشد، درمان جواب نمی‌دهد.
- الان غیراز کلینیک سلامت خانواده بیمارستان شهید مصطفی خمینی، مرکز معتبر دیگری تحت عنوان درمان اختلالات جنسی در کشور وجود ندارد، درست است؟
چرا، هستند، منتها متخصصان مختلف در آنها حضور ندارند و عمدتا تک‌رشته‌ای هستند. به‌عنوان مثال انستیتو روانپزشکی زوجین مبتلا به اختلالات جنسی را پذیرش می‌کند، که البته کار خوبی است، اما نکته در این جاست که این خیلی تک‌بعدی است. درصورتی می‌توان تشخیص و درمان بیماران را کامل و همه‌جانبه انجام داد که برای بررسی موارد مربوط به اورولوژی یا زنان هم یک متخصص مربوط وجود داشته باشد.
ما اعتقاد داریم زوجی که مشکل اختلال جنسی دارد، باید هم از جهت ارتباطی، هم از جهت جسمی و هم از جهت روانی بررسی شود. غفلت از هر کدام از این جنبه‌ها موجب اشتباه در تشخیص و درمان ناقص و نهایتا ضربه خوردن خانواده‌ها خواهد شد. البته الان دستورالعمل راه‌اندازی کلینیک سلامت جنسی با همکاری کارشناسان مختلف تدوین و به مقام محترم وزارت بهداشت تسلیم شده و منتظر تأیید نهایی ایشان هستیم.
- و چه بیمارانی را می‌توانیم بگوییم که مشکل خاص روانپزشکی در زمینه جنسی دارند؟
اصولا مشکلات جنسی در حوزه روانپزشکی را می‌توانیم به 3 دسته تقسیم کنیم؛ اول اختلال در هویت جنسی، دوم اختلال در عملکرد فیزیولوژیک یا روانی و سوم اختلال در ارضای جنسی.
- آماری هم در مورد شیوع هر کدام از این اختلالات در ایران داریم؟
آمار سراسری میدانی رسمی در مورد میزان شیوع اختلالات جنسی نداریم، اما اکثر مطالعاتی که انجام شده، با آمارهای جهانی مطابقت دارد. در مورد برخی اختلالات مثل انزال زودرس یا ناتوانی جنسی در ایران کارکرده‌ایم، اما در مورد برخی دیگر، مثلا در مورد اختلال در هویت جنسی، هیچ اطلاعاتی در دست نداریم. اختلالی که در آن فرد ظاهر یک جنسیت دارد، اما تفکر و احساس او با آن هماهنگ نیست.
- به‌نظر می‌رسد اختلالات نوع دوم، یعنی اختلال در عملکرد جنسی، هم شیوع بیشتری دارند و هم روی آنها بیشتر کار شده است.
همین طور است. اختلالات مربوط به عملکرد، خود به 3 دسته تقسیم می‌شوند؛ اشکال در میل جنسی، دوم، اشکال در مرحله دوم رابطه جنسی، یعنی تهییج، سوم، اشکال در انزال و چهارم اشکال در فرونشینی، یعنی مرحله آخر رابطه. در خانم‌ها، کاهش میل جنسی، شایع‌ترین اختلال در عملکرد جنسی محسوب می‌شود و در آقایان، ناتوانی جنسی مقام اول را دارد و انزال زودرس، بعد از آن قرار می‌گیرد. البته آمارها در این زمینه تفاوت‌هایی دارد که به اختلاف در تعریف مربوط می‌شود.
- اختلال در مرحله فرونشینی چطور می‌تواند رابطه جنسی بین همسران را مخدوش کند؟
فرونشینی، آخرین مرحله از یک رابطه جنسی است و بعد از ارضا، در زوجین اتفاق می‌افتد. این مرحله‌ای است که در آن فرد آمادگی تحریک و ارضای مجدد را ندارد و باید سپری شود تا دوباره این آمادگی برای رابطه مجدد به وجود آید. در مردان این زمان نیم تا یک ساعت طول می‌کشد و در زنان اندکی کمتر. وقتی فرد تحریک شود، اما به ارضا نرسد، پرخونی دستگاه تناسلی باقی می‌ماند و این مدت زمان بیشتر طول می‌کشد. دردهای لگنی، احساس ناراحتی و درد در زیر شکم، به‌خصوص در خانم‌ها، از عمده‌ترین علائم طول کشیدن بیش از حد دوره فرونشینی است.
- گفتید سومین نوع اختلالات جنسی مربوط به حوزه روانپزشکی، اختلال در ارضای جنسی نام دارد. قبل از این که وارد بحث آن شوید، شاید بهتر باشد در مورد تفاوت بین دو اصطلاح انزال و ارضا توضیحی بدهید. چون معمولا این دو مفهوم باهم یکی گرفته می‌شود.
انزال یک فرایند فیزیکی است که در زوجین، هم مرد و هم زن، اتفاق می‌افتد و در هرکدام به شکل خاص خود. در آقایان به صورت انزال مایع اسپرم تظاهر پیدا می‌کند و در خانم‌ها به صورت مثلا حرکات انقباضی در دستگاه تناسلی. اما فرایند ارضای جنسی، یک فرایند روحی و روانی است. ممکن است فرد به مرحله انزال رسیده باشد، اما به ارضای جنسی نرسیده باشد.
احساس میل و رغبت و لذت ناشی از یک رابطه جنسی، ارضا نام دارد. جنبه‌ای از عمل جنسی است که اصطلاحا high cortical function است، یعنی به عملکرد عالی قشر مخ مربوط می‌شود. به همین علت است که فردی که از زندگی زناشویی‌اش لذت نبرد و راضی نباشد، نمی‌تواند به این مرحله برسد.
در حالی که تمام مراحل قبلی، از جمله انزال، چون بعد فیزیکی و جسمی آن بیشتر است، ممکن است در حالتی اتفاق بیفتد که دو طرف باهم مشکل و اختلاف دارند. اما اگر باهم اختلاف داشته باشند، نمی‌توانند به ارضای جنسی برسند. نرسیدن به این مرحله در رابطه جنسی هم می‌تواند روی عملکرد انسان در سایر بخش‌های زندگی فرد، به شدت تأثیر بگذارد.
- یعنی اختلال جنسی می‌تواند کارایی فرد را در جامعه و محیط کار کاهش دهد؟
بله، همین طور است. علاوه بر آن، فردی که در این مرحله مشکل داشته باشد، یعنی از زندگی زناشویی‌اش احساس رضایت نکند، آستانه تحمل‌اش پایین می‌آید، قدرت واکنش منطقی با مسائل و مشکلات را ندارد و بنابراین در روابطش با افراد دیگر هم تنش پیدا می‌کند.
- پس به‌نظر می‌رسد عوارض اختلالات جنسی بسیار پیچیده‌تر از آن است که ظاهرا به‌نظر می‌رسد.
مشکلی است که وجود دارد و متأسفانه چون به صورت مخفی وجود دارد، کمتر به آن پرداخته می‌شود. به بهانه تابوهای فرهنگی که به غلط به دین نسبت داده می‌شود، از صحبت درباره آن، حتی در مجامع علمی، امتناع می‌شود.
درصورتی که اولا بیشتر این اختلالات به راحتی قابل درمان است، طوری که مطالعات ما نشان داده از خانواده‌هایی که برای درمان به کلینیک ما مراجعه کردند و مراحل درمان را تا به آخر ادامه دادند، تقریبا همه‌شان درمان شدند. ثانیا می‌توان با آموزش‌های خیلی ساده از بروز آن پیشگیری کرد.
- می‌خواهید بگویید آموزش در مورد مسائل جنسی به صورت عمومی مطرح شود؟
ما می‌توانیم مخاطب‌مان را به صورت انتخابی و در موقعیت مناسب پیدا کنیم و آموزش لازم را به آنها بدهیم. به‌عنوان مثال الان پتانسیل خوبی در مراکز بهداشتی و درمانی‌مان داریم که به خوبی از آن استفاده نمی‌کنیم و آن برنامه‌های آموزشی قبل از ازدواج برای زوجین است.
متأسفانه تمام این برنامه، محدود شده است به یک‌سری مسائل خیلی کلی و جسمی، به علاوه پیشگیری از بارداری، همین. در حالی که می‌توانیم موضوع اختلالات جنسی را، با درایت تمام، در همین برنامه‌ها مطرح کنیم. بگوییم اگر چه شد و چه شد، به کجا مراجعه کنید.
- در مورد افرادی که ازدواج کرده‌اند، این برنامه می‌تواند راهگشا باشد، اما در مورد افرادی که احساس می‌کنند اصولا در این مورد آن قدر بی‌اطلاع‌اند که حتی از رفتن به سمت ازدواج هم هراس دارند. چطور؟ به آنها چطور باید آموزش داد که حریم‌ها شکسته نشود؟
من معتقدم نحوه عمل جنسی را هم می‌توان آموزش داد، به‌صورتی که اصلا تهییج‌کننده هم نیست. البته ما افراد را به صورت خصوصی و چهره به چهره آموزش می‌دهیم و نه عمومی. اما فقط آموزش‌های عمومی‌ما باید آن قدر قوی باشد که اگر کسی احساس کرد قبل از ازدواج نیاز دارد که این اطلاعات را به دست آورد، بداند که به کجا مراجعه کند که معتبر باشد.
- مگر مراجع غیرمعتبر هم در زمینه آموزش مسائل جنسی وجود دارد؟
اگر سری به بازار کتاب بزنید، متوجه انواع و اقسام کتاب‌های به‌اصطلاح روان‌شناسی و راهنما در این زمینه می‌شوید. هیچ نظارت علمی روی این کتاب‌ها وجود ندارد. هرکس می‌تواند یک کتاب خارجی را بردارد و ترجمه کند. گیرم که در بهترین حالت، این کتاب از نظر علمی هم درست باشد، اما نکته در اینجاست که این کتاب ترجمه‌شده، مسلما با فرهنگ و اعتقادات ما سازگار نیست و ترجمه بدون کارشناسی آن، می‌تواند بدفهمی‌ها و عوارض بسیار خطرناکی داشته باشد.
این موضوع در زمینه فیلم‌های هرزه‌نگارانه و «پورنو» بسیار جدی‌تر و خطرناک‌تر است که متأسفانه در جامعه ما هم وارد شده است. این فیلم‌ها، گذشته از مسائل شرعی که دارد، باعث می‌شود توقع افراد از همسرانشان غیرواقعی شود و در رابطه جنسی سالم‌شان مشکل ایجاد کند. اگر ما نیاز به آموزش صحیح را برآورده نکنیم، افراد به طرف این مراجع غیرمعتبر می‌روند.
