اين در حالي‌است كه طبيعت ايران با وجود آنكه روي كمربند خشك و نيمه‌خشك واقع شده، از قابليت‌هاي فراواني برخوردار است. فريبرز غيبي، مجري طرح توسعه گياهان دارويي سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري و عضو ستاد گياهان دارويي كشور در معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري در گفت‌وگو با همشهري از گياهان دارويي به‌عنوان يكي از قابليت‌هاي بسيار مهم براي مقابله با چالش‌هاي ناشي از اشتغال مبتني بر جنگل و مرتع نام برد و افزود: تا‌كنون 2300گونه گياه دارويي در كشور شناسايي شده است. غيبي معتقد است :توسعه و احياي اين گياهان، علاوه بر رونق اقتصاد جوامع محلي وكاهش فشار بر منابع طبيعي، بستري براي اشتغال خيل عظيم فارغ‌التحصيلان رشته‌هاي كشاورزي و منابع طبيعي فراهم ميكند.
- كدام گياهان در رده گياهان دارويي قرار مي‌گيرند و اين گياهان چه كاربردي دارند؟
گياهان دارويي گياهاني با مواد مؤثر هستند كه به‌عنوان دارو ـ چه در طب سنتي و چه در طب نوين ـ كاربرد دارند. براي نمونه با فرآوري گياه آويشن و تبديل آن به شربت، از اين گياه در درمان سرماخوردگي و آلرژي استفاده مي‌شود.
- تا‌كنون چند گونه گياهي در كشور شناسايي شده است؟
بيش از 8425گونه گياهي در كشور شناسايي شده كه از اين تعداد به استناد مطالعه‌اي كه در ستاد گياهان دارويي معاونت علمي‌وفناوري رياست‌جمهوري انجام شده، 2300گونه گياهي در شمار گياهان دارويي قرار دارند. بر همين اساس در ستاد گياهان دارويي، سندي به نام سند توسعه گياهان دارويي و طب سنتي تهيه و به دستگاههاي ذي‌ربط ابلاغ شد كه طي آن تكليف دستگاههاي مرتبط درخصوص گياهان دارويي مشخص شد؛ مثلا وزارت جهادكشاورزي در طول برنامه ششم توسعه براساس همين سند، مكلف شده است كه سطح كشت گياهان دارويي در اراضي زراعي و مستثنيات (عرصههاي متعلق به مردم) را از 170هزار هكتار موجود تا سال1404 به حدود 500هزار هكتار توسعه دهد.
- اراضي ملي و طبيعي چه سهمي در توسعه گياهان صنعتي و دارويي دارند؟
يكي از بندهاي سند ملي گياهان دارويي، كاهش برداشت از عرصههاي منابع طبيعي است تا فشارهاي ناشي از تغيير اقليم، خشكسالي و بهره‌برداري بي‌رويه از عرصههاي منابع طبيعي كاهش يابد. در اين راستا، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور ذيل برنامه مديريت، احيا و توسعه گياهان دارويي ملزم به احيا و توسعه گياهان دارويي در 100هزار هكتار از عرصههاي طبيعي كشور شده است؛ يعني تا پايان برنامه ششم توسعه هر سال بايد 20هزار هكتار از اين عرصهها زير كشت گياهان دارويي برود. علاوه بر اين، با هدف مديريت بهينه طرحهاي مرتع‌داري به‌منظور حفاظت از خاك و پوشش گياهي و مقابله با فرسايش بادي و آبي و نيز توانمند‌سازي جوامع محلي، مقرر شده است كه در طول برنامه ششم توسعه 9ميليون و 600هزار هكتار از طرحهاي مرتع‌داري با رويكرد احيا و توسه گياهان دارويي، بازنگري و اجرايي شود كه البته مجري اين طرح‌ها، همان مجريان طرحهاي مرتع‌داري و صاحبان عرف و ذي‌حقان عرصهها هستند. سياست سازمان جنگل‌ها طي برنامه ششم‌توسعه هم استفاده از پتانسيل‌هاي عرصههاي منابع طبيعي ازجمله گياهان دارويي در راستاي مديريت پايدار اين منابع است.
- چه ميزان از عرصههاي كشور زير كشت گياهان دارويي است؟
بنا به مستندات موجود، عمليات احيا و توسعه گياهان دارويي در سال93 در سطحي معادل 12هزار هكتار، در سال94 حدود 15هزار هكتار و در سال95 بالغ بر 30هزار هكتار در عرصههاي طبيعي كشور به اجرا درآمد و طي آن، گونه‌هاي گياهي نظير آويشن، باريجه، آنغوزه، مورد، كرفس‌وحشي (كلوس)، موسير، كاپاريس (علف‌مار يا لگجي)، علف گاوزبان و ريواس در اين عرصهها كاشته شد و طي 3سال گذشته، يعني در سال‌هاي 93 تا 95 به‌ترتيب 1326، 692 و 1609 تن محصولاتي چون سقز، باريجه، آنغوزه، كتيرا، زدو، مورد و كرفس‌وحشي از سطح جنگل‌ها و مراتع كشور در قالب طرحهاي مديريت منابع طبيعي توسط مجريان طرح‌ها كه عمدتا ساكنان اين عرصهها هستند، برداشت شد.
- چه ميزان از اين محصولات به خارج از كشور صادر شد و كدام كشورها متقاضي اين محصولات هستند؟
براساس آمارهاي موجود، در سال95، حجم صادرات اين محصولات 766تن بوده و در 7ماه سال‌جاري هم 521تن از گياهان دارويي برداشت‌شده از سطح مراتع و جنگلهاي كشور شامل محصولاتي نظير سقز، باريجه، ريشه شيرين‌بيان، علف گاوزبان، گل‌محمدي و آنغوزه به خارج صادر شده است. كشورهاي ايتاليا، كرواسي، مجارستان، اسپانيا، آلمان، فرانسه، هندوستان و كشورهاي حاشيه خليج‌فارس متقاضي اين محصولات بوده‌اند.
- احيا و توسعه گياهان دارويي تا چه اندازه در حفاظت از منابع طبيعي كارساز است؟
يكي از معضلات بزرگي كه اكنون سازمان جنگل‌ها و مراتع كشور با آن مواجه است، حضور دام بيش از ظرفيت مجاز در مراتع و اراضي زيراشكوب (اراضي منتهي به جنگل) است. طبق آمار به طور متوسط 2/2دام مازاد بر ظرفيت در اين عرصهها وجود دارد؛ به همين دليل، سازمان جنگل‌ها و مراتع تلاش ميكند كه جايگزين مناسبي براي معيشت دامداران پيدا كند تا دام در مراتع به تعادل مورد نظر برسد. در اين راستا استفاده از ظرفيت كشت، احيا و توسعه گياهان دارويي در طرحهاي مرتع‌داري، جنگلداري و مهار بيابانزايي علاوه بر اشتغال، درآمد مناسبي براي جوامع محلي و ذي‌حقان عرصه ايجاد ميكند. علاوه بر اين، موضوعي كه هم‌اكنون در معاونت روستايي وزارت جهادكشاورزي مطرح است استفاده از صنايع تبديلي كوچك مثل بسته‌بندي گياهان دارويي، گلابگيري و واحدهاي كوچك اسانس‌گيري در روستاهاست. بر اساس اين طرح، سازمان جنگل‌ها و مراتع، ملزم به شناسايي مناطق هدف است تا با استفاده از تسهيلات و اعتبارات لازم با سود كم براي ارزش افزوده بيشتر، اين صنايع در روستاهاي مورد نظر راه‌اندازي شود. بديهي است كه اين راهكارها باعث كاهش فشار معيشت متكي بر مراتع مي‌شود.
علاوه بر اين، 5سال است كه 20درصد از سطح نهالستان‌ها و ايستگاه‌هاي توليد بذر در مراتع خوب به توليد قلمه، بذر، نشاء، نهال و ريزم (ساقه‌هاي زيرزميني گياه كه نقش ريشه را ايفا مي‌كنند) اختصاص يافته كه با مشاركت جوامع محلي در حال اجراست. مؤسسه‌تحقيقات و گواهي بذر و نهال استاندارد وزارت جهاد كشاورزي هم اعلام آمادگي كرده‌است. متقاضياني كه علاقه‌مند به ايجاد مراكز استاندارد توليد قلمه و بذر گياهان دارويي هستند، مي‌توانند با مراجعه به اين مؤسسه و با استفاده از تسهيلات و اعتبارات فني زير نظر اين مؤسسه نسبت به راه‌اندازي اين مراكز اقدام كنند. بديهي است كه راه‌اندازي اين مراكز از يك سو مي‌تواند در توسعه و احياي گياهان دارويي مؤثر باشد و از سوي ديگر با توجه به خيل عظيم فارغ‌التحصيلان رشته‌هاي منابع طبيعي و كشاورزي مي‌تواند بستر مناسبي براي جذب اين افراد فراهم كند.
- با توجه به اينكه ايجاد باغ در اراضي شيبدار در دستوركار وزارت جهادكشاورزي قرار دارد، آيا سازمان طرحي براي احيا و توسعه گياهان دارويي در اين اراضي دارد؟
بنا به دستور رئيس سازمان جنگل‌ها و مراتع درخصوص مديريت گياهان دارويي و استفاده از اين قابليت در طرحهاي منابع طبيعي، براي 50هزار هكتار از اراضي شيبدار در «حوزه‌هاي الگويي مديريت جامع حوزه‌هاي آبخيز» طرح تهيه شد و قرار است كه اين سطح از حوزه‌هاي آبخيز توسط ساكنان اين مناطق به كشت، توسعه و احياي گياهان دارويي اختصاص يابد. همچنين با توجه به اجرايي شدن طرح تنفس جنگلهاي شمال، يكي از سياست‌‌هاي سازمان جنگل‌ها، استفاده از محصولات غيرچوبي نظير ميوه، برگ، سرشاخه و گل درختان جنگلي و گياهان دارويي در شمال كشور است كه مي‌تواند جايگزين مناسبي براي بهره‌برداري چوب باشد كه البته اجراي اين طرح، نيازمند برنامه‌ريزي و تخصيص اعتبار است.
- گياهان دارويي تا چه اندازه در سلامت شهروندان مؤثر هستند؟
هم‌اكنون رويكرد جهان به داروهاي شيميايي با توجه به عوارض جانبي آن تغيير كرده و استفاده از گياهان دارويي و داروهاي گياهي در كشورهاي پيشرفته مورد توجه قرار گرفته است؛ به طوري كه 40تا 60درصد از داروهاي مصرفي در كشورهاي سوئيس و آلمان منشأ گياهي دارد. خوشبختانه در كشور ما هم در اهدافي كه در سند ملي گياهان دارويي ديده شده، قرار است سهم داروهاي گياهي در سبد دارويي كشور تا 20درصد افزايش يابد.
- الان سهم گياهان دارويي در سبد درماني كشور چه ميزان است؟
متأسفانه هم‌اكنون، سرانه مصرف گياهان دارويي در ايران بسيار كمتر از استاندارد جهاني است. برخي شاخص‌ها نشان مي‌دهد كه سهم سرانه مصرف گياهان دارويي در كشور ما 25گرم است درحالي‌كه اين ميزان در اروپا 900 گرم و در آمريكا 2500گرم است. بر اين اساس، ما بايد تلاش كنيم كه سرانه مصرف گياهان دارويي را به اين شاخص‌ها نزديك كنيم؛ به‌ويژه كه كشور ما پيشينه بسيار غني و سابقه درخشاني در طب سنتي دارد كه مبتني بر استفاده از گياهان دارويي است.
- براي توسعه گياهان دارويي با چه موانعي مواجه هستيد؟
يكي از موانع مهم بر سر راه توسعه و احياي گياهان دارويي، نبود نظارت بر مراحل كاشت، داشت و برداشت اين گياهان است؛ درحالي‌كه بايد با نظارت بر اين چرخه، اين گياهان به‌صورت ارگانيك توليد شوند چون زماني اين گياهان در درمان مؤثر خواهند بود كه به‌صورت كاملا ارگانيك توليد شده باشند. البته سازمان‌هايي در جهان و ايران وجود دارند كه از طريق سازمان ملي استاندارد، گواهي سلامت محصول را تأييد مي‌كنند تا شبهه‌اي وجود نداشته باشد. مانع ديگر، نياز به نهاده‌هاي قلمه، بذر و نهال استاندارد زير نظر مؤسسه تحقيقات و گواهي بذر و نهال استاندارد وزارت جهادكشاورزي است تا از آن در توسعه و احياي گياهان دارويي استفاده شود.
خام‌فروشي گياهان دارويي يكي ديگر از موانعي‌است كه نيازمند چاره‌انديشي‌است. هم‌اكنون گياهان دارويي به صورت خام كه داراي ارزش بسيار كمتري نسبت به محصولات فرآوري‌شده است، صادر مي‌شود. دليل اين خام‌فروشي هم نبود تكنولوژي مناسب و خلأ فرآوري علمي و بازارپسند براي تهيه مواد مؤثر مثل اسانس گياهان دارويي و تركيبات آن است كه باعث شده ما نتوانيم جايگاه شايسته‌اي در صادرات اين گياهان به بازارهاي هدف داشته باشيم؛ از اين‌رو، ضروري‌است با فراهم‌كردن تكنولوژي روز با همكاري دانشگاه‌هاي معتبر داخلي و خارجي، اين موانع برطرف شود. علاوه براين موارد، بايد فرايند دست‌وپاگير صادرات حذف شود.
نظر شما