معماری این دوره را می‌توان مجموعه‌ای از تمام معماری‌های گذشته ایران دانست در این زمان بود که ادبیات ایران نیز زنده گشت و فردوسی شاهنامه را برای ایرانیان به جا گذاشت که یکی از پر افتخارترین آثار ادبی ایران است. معماری نیز در این دوره با نغز کاری پارسی، شکوه و عظمت پارتی و ریزه کاری خراسانی همراه بود.
اغاز کار این شیوه هر چند از شمال ایران بوده,اما در شهر ری پا گرفته‌است. و بهترین ساختمان ها در ان شهر ساخته شده اندگرچه در پی غارت شهر بدست محمود غزنوی از میان رفته‌اند.
این شیوه از زمان زیاریان آغاز و در زمان‌های (ال بویه،سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان) پی گرفته می‌شود. توضیح این نکته لازم است که در پایان شیوه خراسانی بناهایی داریم که بیشتر به شیوه رازی می‌خورد.(بنای مقبره امیر اسماعیل سامانی،مزار ارسلان جاذب،مناره ایاز) با وجود اشتراک زمانی با شیوه خراسانیان، بناهای نخستین بر شیوه رازی‌اند.
محمدکریم پیرنیادر مقاله «سبک‌شناسی معماری ایران» (۱۳۴۷) سبک‌های معماری را به زادگاه‌های آن‌ها نسبت داده و از «سبک رازی» نام می‌برد. معماری در این دوره مشخصات معماری گذشته را در کاربری‌های جدید به کار برد. در این دوره با فراوانی‌های انواع معماری روبرو هستیم که در آن‌ها از معماری‌های قبل از اسلام الگو گرفته شده و ساخته گردیده‌اند. در واقع با تشکیل حکومت سامانیان در شرق امپراطوری اعراب، اولین حکومت نیمه مستقل ایرانی تشکیل شد حکومت طولانی و نسبتا طولانی این دولت باعث شد نهضتی آغاز شود که به درستی از سوی بسیاری از محققین به عنوان تجدید خیات علمی و ادبی ایران دوره اسلامی نامگذاری شده‌است که در حدود چهار قرن که با دولت سامانیان آغاز و حضیض آن با دولت خوارزمشاهیان است.
در معماری این دوره عملاً با توجه به موارد بالا با گوناگونی بناها روبرو هستیم در این دوره همانند دوره‌های قبل از اسلام مدرسه به عنوان بنایی جدا وارد معماری شد و بناهای چهار ایوانی نیز از نو زنده شده و تز ئینات نیز به بناها باز گردانده شد. دونالد ویلبر معماری سلجوقی (سبک رازی) را برگرفته از سبک معماری ساسانیانمی‌داند، به ویژه در شکل و نسبت‌های گنبدها.
می‌توان دستاورهای معماری این دوره رابه صورت زیر دانست:
پدید آمدن ساختمان با کارکردهای متفاوت همچون مدارس، آرمگاهها و...
استفاده از طرح چهار ایوانی در بناها
استفاده از تاقهای چهار بخش، کاربندی، تاق کلنبو و تاق چهار ترک
ساخت گنبد به روش‌های مختلف همچون گنبد رک و گسسته ناری و ابداع گنبد دوپوسته و گنبد ترکین با تویزه
استفاده دوباره از مصالح مرغوب در بناها
به کاربردن آجر پیشبر به دو صورت لعاب دار و بی لعاب
ابداع شیوه معقلی که گره سازی با آجر و کاشی است
به کار بردن نگاره‌های آجری با خطوط شکسته و مستقیم
به کار بردن انواع گچ بری‌ها در بناها: گچ بری شیر شکری بابر جستگی کم؛ گچ بری برجسته با بر جستگی بیشتر؛ گچ بری زبره با برجستگی بیشتر بدون ساییدگی گوشه‌ها و گچ بری برهشته با برجستگی زیاد.
آنچه مسلم است دوره رازی را می‌توان رنسانسی برای ایران قدیم دانست که متأسفانه با حمله مغول به این کشور اکثر آثار این دوره نابود شد.
دونالد ویلبر معماری سلجوقی را شکل ابتدایی «سبک ایلخانی» (شیوه آذری یا سبک ایرانی مغولی) می‌داند که محمدکریم پیرنیا «سبک آذری» نامیده است. سبک آذری را می‌توان بر معماری اسلامی ایرانی در دوره ایلخانان (مغول) منطبق ساخت. پیرنیا می‌نویسد پس از اینکه هولاکو در سال ۶۵۷ق/۱۲۵۹م در مراغه مستقر شد، معماری ایرانی ترقی کرد و در پی دگرگونی‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه، «سبک رازی» نیز تغییر کرد و سبک آذری زاده شد.
- چند بنای مهم شیوه رازی در مراغه
گنبد عالی ابرکوه (448ق) که سالم‌ترین بنای بجا مانده از دوره سلجوقی است.
گنبد سرخ مراغه:527تا564ق در معماری ایران جایگاه والایی دارد[بگونه چهار پهلوست واسمان ان ریخته‌است].
برج استوانه‌ای در مراغه:(563ق)استوانه‌ای از اجر ساده است و در کنار ارامگاه برجی ده پهلو جای دارد.تناسبات زیبایی دارد.
گنبد کبود مراغه:(593ق)کهن‌ترین ارامگاه برجی در مراغه،که به نادرست انرا گور مادر هولاکو می دانند وشاید سال‌ها پیش از یورش مغولان ساخته شده باشد.این برج،ده پهلوست وبا مهارت ویژه ترک بندی شده‌است.
درنمای ان تکه‌های کاشی بسیار نفیسی همانند نگین در میان رده‌های اجرچینی نشانده شده‌است.چون نسبت کاشی به اجر کم است،بسیار زیبا در امده است.
نظر شما