مفاهیم: معماری نوسنگی چیست؟

پس از آن زمانی که معماری از هستهٔ منطقهٔ خاور نزدیک به دیگر مناطق گسترش یافت، کارکرد و معنای آن به شکل قابل توجهی تغییر کرد. با رسیدن انقلاب نوسنگی به قارهٔ اروپا، دو موضوع معماری مورد آزمایش مردمان این سرزمین قرار گرفت: نخست خانه به مثابهٔ ارگانیسم و دیگری معناسازی سمبولیک برای ابدیت با ساختمان‌ها.

مبدأ دوران نوسنگی، انقلاب نوسنگی است، نامی که بر اتخاذ «یک‌جانشینی» و «اهلی کردن» از سوی جوامعی که پیش از آن شکارچی-گردآورنده بودند گذارده می‌شود. اين را هم در نظر بگيريد كه دوران نوسنگي را پيش از سفال و پس از آن نيز رده‌بندي مي‌كنند.

در مورد سببِ وقوعِ انقلاب نوسنگی بین محققان اتفاق نظری وجود ندارد، ولی بیشتر آرای مربوط به آن را می‌توان در دو مدل کلیِ دافعه (اینکه شکارچی-گردآورنده‌ها به واسطه تغییرات آب‌وهوایی یا فشارِ جمعیت مجبور به یکجانشینی شده‌اند) یا جاذبه (یکجانشینی به دلیل منافعِ اقتصادی کشاورزی و میل به کاهش ریسک و افزایش ثروت صورت گرفته‌است) رده‌بندی کرد.

برخی محققان نیز بر این باورند که مهمترین عامل انقلاب نوسنگی تغییر در فرهنگ مادی به ویژه فناوری برش سنگ است. وجود شواهدی مبنی بر شکل‌گیری روستاها پیش از انقلاب نوسنگی به ویژه در خاور نزدیک، این نظریه را که یکجانشینی پیش از دوران نوسنگی به وجود آمده میسر ساخته‌است. به گفتهٔ فلانری، کشاورزی و یکجانشینی احتمالاً مستقل از هم به وجود آمده‌اند و امکان دارد با هم ارتباط چندانی نداشته باشند.

به هر رو، معمولاً تفاوت مهم دوران میان‌سنگی و دوران نوسنگی در وجود «محیط مصنوع معمارانه» دانسته می‌شود. تغییر سرپناه آدمی از محیط طبیعی به محیط مصنوع خود موجب پدید آمدن روشی بکر از زندگی شد.

• اهميت معماري نوسنگي در شام

تاریخ‌نگاران معماری به سرزمین شام توجهی ویژه دارند، چرا که معماری درین جا شروع شد. اریحا برجسته‌ترین محوطه شاخص دوران نوسنگی پیش از سفال است.

اریحا یا جریکو شهری است در کرانه باختری رود اردن. بررسی‌های باستان‌شناسی نشان داده که قدمت اریحا به دوران نوسنگی پیش از سفال و حدود 9000 سال پيش از ميلاد می‌رسد. پیدا شدن نخستین نمونه‌های جمعیت شهری (حدود ۳۰۰۰ نفر)، ساختمان‌های عمومی، دیوار تدافعی و نشانه‌های سیستم آبیاری باستان‌شناسان را متقاعد کرده‌است که اریحا نخستین سکونت‌گاه شهری تاریخ بوده‌است.

منطقه جنوب شام در پایان دوران نوسنگی پیش از سفال آ و گذار به نوسنگی پیش از سفال ب دچار آشفتگی گسترده‌ای شد. در حدود ۶۵۰۰ (پ.م) سرانجام دیوار جریکو که بین کوچ‌نشینان شرقی و دشت‌های حاصل‌خیز فلسطین قرار داشت فروریخت. از سکونت‌گاه‌های شاخص این دوره، به جز اریحا که مهاجمانش خود بر خرابه‌های آن اریحای جدیدی بنا کردند، می‌توان به الخیام، بیضا، بعجه، بسطه، و عین غزال اشاره کرد.

ساختمان‌های آیینی در عین غزال با استفاده از مبلمان ویژه‌ای (اجاق اندودشده، تشتک و محراب) از ساختمان‌های مسکونی قابل تشخیص‌اند. این ساختمان‌ها به شکل قابل توجهی تمیز نگه داشته می‌شدند. در روستای عین غزال در نزدیکی امان اردن (نوسنگی پیش از سفال ب) نشان نوسازی خانه‌ها دارد. خانه‌ها تعمیر شده و کوچکتر شده‌اند، که احتمالاً به این منظور بوده که جایی برای ساخت خانه برای فرزندان ایجاد شود.

اصلی‌ترین کانسپت معماری روستاهای دوران نوسنگی پیش از سفال ب واحدهای چهارگوش است که گاهی بیش از یک حجره داشته‌اند. چند نقشه بنیادین در خانه‌های این دوره هست: تازه‌واردان اریحا خانه‌های خود را به شکل مستطیل به دور حیاطهای مرکزی سازمان دادند که در آن آشپزی انجام می‌شد. هر خانه شامل چندین اتاق بود که با درهای عریض به هم متصل می‌گشتند. بین این خانه‌ها چندین ساختمان عمومی برای پرستش خدایان ایجاد شده بود.

در دوران نوسنگی پیش از سفال، نقشه خانه‌ها به تدریج به شکل مستطیل درآمد. به گفته فلانری، نقشهٔ مستطیل شکل به خانه‌ها این اجازه را می‌دهد که چند اتاق داشته باشند.

شواهد نشان می‌دهند تغییر شکل نقشه‌ها از دایره‌ای به مستطیلی پیش از به وجود آمدن فناوری خشت خام بوده و این تغییر نقشه به ضرورت مصالح را رد می‌کند.

در دوره‌های قبلی از گل به عنوان ملات یا برای ساخت مبلمان استفاده شده بود، ولی در این دوران گل به مصالح اصلی معماری تبدیل شد. در مواردی سنگ و خشت خام به همراه هم استفاده شده‌اند.

استفاده از خشت خام در این دوران چنان رونق گرفت که برخی دوران نوسنگی را «عصر گِل» نامیده‌اند.

• اهميت معماري نوسنگي در شهر خیروکیتیا قبرس

نخستین گونه‌های خیابان شهری در شهر خیروکیتیا ظاهر شدند. سکونت‌گاه باستانی خیروکیتیا در هزارهٔ ششم پیش از میلاد در در دامنهٔ تپه‌ای در کرانه غربی رودخانه مارونیو در ساحل جنوبی قبرس پدید آمد. این خیابان‌ها از کرانه رود به سمت بالای تپه می‌رفتند و از سمت دیگر تپه پایین می‌آمدند و همانگونه که دیوار اریحا به آن شهر شکل می‌داد، شکل کلی شهر را تعیین می‌کردند. ولی بر خلاف اریحا که با دیوارش محصور شده بود، شکل کلی خیروکیتیا باز و قابل گسترش بود و به اندازه خاصی محدود نمی‌شد. رشد چنین شهری خطی بود و تنها به طول خیابان‌ها وابسته بود. خانه‌ها در دو سوی خیابان قرار می‌گرفتند و از طریق این خیابان‌ها به آب رودخانه دسترسی داشتند خیابان‌ها به شکل سکو، با سنگ آهک و به شکل قابل‌توجهی بالاتر از سطح زمین ساخته می‌شدند تا در مقابل فرسایش مقاوم باشند.

خیابان‌های خیروکیتیا، به عنوان نخستین گونه مکان عمومی ارتباط بین ساکنان این شهر و حس هویت و همبستگی آنها را را تقویت می‌کردند. در برخی فواصل، خیابان برای ایجاد فضای استراحت در مسیر بین خانه و رودخانه گشادتر می‌شد که الگوی اولیه میدان در تاریخ معماری است خیابان‌های خیروکیتیا دو نتیجه فرعی داشتند: یکی اینکه اهمیت مکان‌های عمومی و بی مالک بودن آن‌ها، مسئولیت محافظت، پاکیزگی، و تعمیر آنها را بر عهده مجموع شهروندان می‌گذاشت و دیگری اینکه خانه‌هایی که بر خیابان‌های اصلی قرار گرفته بودند ارزش بیشتری پیدا می‌کردند.

بازمانده خیابانی در خیروکیتیا که از رود مارونیو در دامنه تپه به سمت بالا امتداد داشته‌است